Deneme
Batı edebiyatından edebiyatımıza giren “Öğretici Metinler” - Fikir Yazıları- grubuna giren yazı türlerinden biridir. Bu edebiyat türü 16. yüzyılda yaşamış olan Fransız yazar Michel de Montaigne tarafından ortaya çıkarılmış, onun yazdığı bu türde eser ile deneme türü tüm dünyaya yayılmış, Türk edebiyatına ise Tanzimat Edebiyatından sonra girmiştir.
Denemenin Tanımı:
Deneme: Bir yazarın herhangi bir konu üzerinde kesin yargılara varmadan, hakkında söz söylediği konu hakkında bir ispata ulaşmaya kalkmadan şahsi görüş ve düşüncelerini kendi kendine konuşurmuş gibi anlattığı yazılardır. Deneme hakkında farklı tanımlara yer verecek olursak: “Bir yazarın bilim, felsefe, yazın ve sanat konuları üzerinde kişisel düşünce ve duygularını içtenlikle dile getirdiği bir düzyazı türü. “Herhangi bir konuda yeni ve kişisel görüşlerle bezenmiş bir anlatım içinde sunulan düzyazı.” .” Türk Dili Dergisi “Deneme Özel Sayısı” Temmuz 196
Yazarın belli bir konuda kendisiyle konuşur gibi kişisel duygu ve düşüncelerini anlattığı yazı türü gibi tarifler örnek verilebilir.
Deneme’ninÖzellikleri
Deneme öznel (subjektif) bir yaklaşımla yazılan, edebiyat türü olarak kesin kuralları olmayan, gelişi güzel seçilmiş konular hakkında yazarının duyuş düşünüş, tespit ve tecrübelerinin sonucu olan görüşleri içeren, bu görüşlerinde ısrarcı kanıtlayıcı veya iddiacı bir tutum taşımayan yazılardır. Deneme de ebetteki bir konu ve ana fikir vardır. Fakat bu ana fikir ve konu ispata kalkışılmaz. Deneme belgeler, dökümanlar, bilimsel açıklamalardan vb kaçınır. Yazar okuyanı göz önünde bulundurmadan kendi kendisiyle konuşurmuş gibi samimi bir şekilde içinden geçenleri ve düşündüklerini yazıya geçirir.
Deneme Yazarının Özellikleri
Deneme yazarı anlattığı her şeyi kendi duyuları, dünya görüşü ve tecrübelerine göre anlatır. İşlediği konudaki bilgilerini ispatsız ve kanıtsız olarak “ Ben bu konuda şöyle düşünüyorum “ der gibi bir eda ile anlatır. Anlattıkları kendi yorumlarıdır. Doğru kabul edilmiş konulara şüpheyle yaklaşan, konu üzerindeki genel kanaatlere farklı bir açıdan yaklaşan biridir.
Deneme yazarı görüşlerinin nasıl karşılanacağı, ne tepki göreceği ile ilgilenmez. Kendi kendine konuşur gibi ele aldığı konuya yeni açılardan bakarak farklı yaklaşımlar getirmeye çabalar. Genel kabul gören konulara çarpıcı ve sarsıcı bir yaklaşım göstererek peşin hükümleri kalıp görüşleri değiştirmek isteyen bir yaklaşım gösterir.
İyi bir denemeci kendini ve düşüncelerini gözlemleyen, başkalarından ve genel geçer kaidelerden farklı düşünen, konuya herkesin baktığı yerden değil farklı açılardan bakan, alışılmış, düşünceleri sarsmayı başaran bir yazardır.
Deneme ve yazarı hakkında şu özet sonuçlara varılabilir. Deneme yazarı, kesin yargılara varmayı hedeflemeden, sade ve kendi kendine konuşur gibi bir dille, işlediği konuya farklı bir açıdan yaklaşan gerçeği arayan; bilgileri yoklayan, karşılaştırmalar yapan, okuyucusu yokmuş gibi anlatan ama düşüncelerini de ispata kalkışmayan bir yazardır. Evrende olabilecek her konuya dair aklına gelenleri içinden geçenleri yazısına alır. Okurla değil kendi kendisiyle konuşurmuş gibi bir anlatım biçimi ve edasıyla yazar.
Denemede Anlatıcı ve Anlatım.
Denemede anlatıcı yazarın kendisidir. Anlatıcı karşısında bir okur yokmuş gibi davranan, sesli düşünüyormuş gibi davranan, sürekli olarak kendinden, tecrübelerinden, deneyimlerinden, hatta kendi hayatından bahseden bir anlatıcıdır. Denemedeki ben anlatıcı kumaca metinlerdeki kurmaca bir ben anlatıcı değil, bizzat eseri yazan denemecinin ta kendisidir. Deneme türünün mucidi olan Montaigne, denemenin ilkelerini ve anlatım tekniğini aynı eserinde şu şekilde açıklamıştır. : "Herkes önüne bakar, ben içime bakarım: Benim işim yalnız kendimledir. Hep kendimi gözden geçiririm, kendimi yoklarım, kendimi tadarım. Bir şey öğretmem, sadece anlatırım. "
Montaigne, denemenin ilkelerini şöyle açıklar: "Herkes önüne bakar, ben içime bakarım: Benim işim yalnız kendimledir. Hep kendimi gözden geçiririm, kendimi yoklarım, kendimi tadarım. Bir şey öğretmem, sadece anlatırım."
Denemenin Konuları:
Denemenin konusunda herhangi bir sınırlama yoktur. Genellikle edebiyat, sanat, bilim ve felsefe konularında yazılır.
“Deneme, özgürce seçilen bir konuda gelişen, düzyazı biçimidir. Ağırbaşlı Edebiyat yazıları içinde deneme, en ilgi çekici olanıdır. Okurlar, denemeyi hoşça vakit geçirmek için okurlar. Ondan beslenmeyi beklemeseler de gene de beslenirler ondan. Yazarla en yakın ruh alışverişine girilen yazı türü denemedir. Denemeci kendi kendisiyle konuşur gibi yazar. Karşısında bir okur olduğunu hiç hesaba katmaz. Montaigne’in boyuna kendisinden söz etmesi de bundandır. Denemede bir gelişigüzellik vardır. Ama düzen içinde bir gelişigüzelliktir bu. “
Evrende insanı ve insanlığı ilgilendiren her konu denemenin konusu olabilir.
Denemenin Diğer Yazı Türlerinden Benzerlik ve Farklılıkları
Denemeye en yakın tür makaledir. Fakat bilimsel iddiasının olmaması, görüşlerini kanıtlamak gayesinde yazılmaması, iddiacı ve ısrarcı olmaması, bilimsel belge, kaynak gösterme ihtiyacı hissetmemesi, makale gibi bir plan dâhilinde yazılmaması ile makaleden ayrılır. Felsefî ve bilimsel yazılardan da farklı olarak düşünceleri kanıtlama doğrulama çabası yoktur. Deneme fıkra ve sohbet gibi güncel konuları işlemek zorunda değildir. Bu yönü ile sohbet ve fıkradan ayrılır. Eleştiri gibi bir düşünceyi yıkıp diğer düşünceyi öne çıkarmak amacı taşımaz. Eleştiriye benzemekle birlikte bir yazıyı , görüşü, tutumu irdelemek veya hatalarını ortaya koymak amaçlı yazılmaz. Eletirse bile kesin sonuçlara ve yargılara varmaya kalkmaz. Özellikle kendi kendine konuşur bir şekilde okuru göz ardı eden ben merkezli ironi saklı olan anlatımı ile diğer türlerden ayrılır.
Deneme Türleri:
Denemeleri supjektif, objektif, krakter denemeleri, eleştiri – tenkit – denemeleri gibi gruplara ayırmak mümkündür. Fakat denemeleri çok kesin kalıplara ayırmak çok da sağlıklı olmamaktadır.
Dünya Edebiyatında Deneme Yazarları
Deneme Fransız yazar Montaigne ile ortaya çıkmış ama deneme türünün bu günkü çerçevesinin ortaya çıkmasında özellikle İngizli ve İrlandalı yazarlar olan Sir Francis Bacon, Joseph Addison ile Ralph Waldo Emerson ile Henry David Thoreau’nun nemli katkıları olmuştur.
Edgar Allan Poe şiir konusunda yazdığı denemeleri ile bu alanda dünyanın en önemli yazarıdır. Fransız yazar Theophile Gautier, Anatole France ve Hippolyte Taine ve Amerikalı Yazar Alain dünyanın önde gelen diğer deneme yazarlarıdır. J. Addison, J. Bosvvell, T. S. Eliot, A. Huxley, R. De Gourmont, B. Julien, A. Camus, E. C. Alain, J. P. Sartre, M. De Unamuno, R. M. Rilke deneme türünde önde gelen yazarlardır
Türk Edebiyatında Deneme Yazarları ve Eserleri
Klâsik Türk edebiyatındaki münşeât mecmuaları ve Kâtip Çelebi’nin bazı yazıları günümzüdeki denemelere benzer yazılaar olmuşlardır. (16091657) Divan edebiyatında deneme türüne benzer yazılara tecrübe-i kalemiye denmiştir.
Günümüzdeki anlamı ile deneme türü Tanzimat edebiyatından sonra edebiyatımıza girmiştir. Edebiyatımızda ilk deneme örneklerini Ahmet Rasim Mahmut Sadık'ın Takvimden Yapraklar (1912); ve Cenap Şahabettin vermiştir. Evrak ı Eyyam ( 1915) Nesr-i Harb , Nesr-i Sulh, Tiryaki Sözleri ( 1918)
Daha sonra sırası ile Ahmet Haşim' 'in Bize Göre (1928), Gurebahanei Laklakan (1928); Refik Halit Karay'ın Bir Avuç Saçma (1939), Bir İçim Su (1931), İlk Adım (1941), Üç Nesil Üç Hayat (1943), Makyajlı Kadın (1943), Tanrıya Şikâyet (1944);
Falih Rıfkı Atay, 'ın Eski Saat (1933), Niçin Kurtulmak (1953), Çile (1955), İnanç (1965), Pazar Konuşmaları (1966), Kurtuluş (1966), Bayrak (1970) adlı eserleri izlemiştir .
Bu ilk eserler dışında Nurullah Ataç (1898-1957), Sabahattin Eyüboğlu (1908-1973), Suut Kemal Yetkin (1903-1980), Mehmet Kaplan (1915-1986), Nurettin Topçu (1909-1975), Salah Birsel (1919 ), Vedat Günyol (1912 ), Enis Batur (1952 ), Cemil Meriç, Nermi Uygur (1925 ) (19171987),Mehmet Salihoğlu (1922 ), Uğur Kökden (1934 ),
Sabahattin Eyüboğlu, Denemeler (1974) Çetin Altan, Bir Yumak İnsan (1977; 1978 TDK Deneme Ödülü, Orhan Burian, Denemeler Eleştiriler (1964), Adnan Adıvar, Dur Düşün (1950) Oktay Akbal, Yaşamı Yeniden Kurmak (1979) Cemal Süreyya, Attila İlhan, Selim İleri’nin deneme türünde yazıları ve eserleri vardır.
İLGİLİ LİNKLERİMİZ