KARAHANLI DEVLETİ VE EDEBİYATIMIZ İÇİN ÖNEMİ

Karahanlılar, ( Kuruluş- 840 -Yıkılış -1212 ) Orta Asya ve Maveraünnehir'de hüküm sürmüş olan ve ilk kez İslamiyet’i seçen bir Türk devleti ve hanedanlığıdır.

Karahanlılar, hükümdarların ve halkı Müslümanlığı seçen, ilk İslami eserleri oluşturan ilk Türk-İslâm devleti olarak Türk tarihinde özel bir yere sahip olan bir devlettir. Karahanlılar İslami Türk edebiyatının da ortaya çıkmasını sağlaması ile önemlidir.

Karahanlı Devleti ilk Müslüman Türk devleti olmasının yanı sıra Atabet’l Hakayık, Divan-ı Hikmet, Kutadgu Bilig adlı ilk İslami eserlerin yazılmasına da zemin hazırlamıştır. ( bkz KUTADGU BİLİG YUSUF HAS HACİB )

Karahanlılar başlangıçta Uygur alfabesi kullanmışlardı. Ancak  Karahanlıların  İslamiyet’i anlamak, Kuran’ı kerim'i okumak  maksadı ile Arapçayı ve Arap alfabesini öğrenmek zorunda kalmışlardı. Bu nedenle Karahanlılar Uygur Alfabesinin yerine Arap alfabesini kullanmaya başlamışlardı.  Ancak Karahanlılar ilk İslami eserleri hem Uygur hem de Arap alfabeleri ile yazmaya, çoğaltmaya özen göstermişlerdi.

Bu nedenle Karahanlılar zamanında yazılan ilk İslami eserlerin hem Uygur hem de Arap alfabesi ile yazılmış nüshaları bulunmaktadır.

 İlk İslami develet olmasının yanında divan edebiyatının da oluşmasına zemin hazırlayan  Türk edebiyatı için oldukça önemli bir devlettir.  ( bkz ATABETÜ'L-HAKAYIK HAKKINDA VE ALINTILAR EDİP AHMET YÜKNEKİ )

DİVAN-I HİKMET’in   yazılmasına  HOCA AHMED YESEVÎ’nin yetişmesine de vesile olan bu devlet;  edebiyatımızın ve dilimizin ana kaynağı olan DİVAN-I LÜGAT-İT-TÜRK ve KAŞGARLI MAHMUT’u yetiştiren bir saha olmuştur.

 Hıta ve Hoten’i de yeniden Türk yurdu haline getirmesine ve bu bölgelerin edebiyatımıza girmesine de verile olmuştur.  (  Bkz : HITA HOTEN HATA YURDU AHULAR ÇİĞİL VE YAĞMA GÜZELLERİ

Divan edebiyatı şairlerimizin hafızalarında Çiğil ve Yağma güzellerinin misk ve amber kokularının, ahuların, la’l taşlarının, Türki perizad güzellerinin vb kalmasının ve bilinmesinin nedeni de Karahanlılardır.   ( bkz NÂFE NEDİR NÂFE-İ TATAR MİSK AMBER HITA HOTEN ÇİĞİL YAĞMA- AHU- YU MÜŞGİN NEDİR ŞİİRLERDE HITA VE MİSK AHUSU )

Karahanlı ve Hakaniye Adları Nereden Gelir

Karahanlı devleti ve Hanedanlığı Hâkaniye ve İlig-Hanlar adlarıyla da anılmıştır. Bazı tarihi kaynaklar bu devlete ait madeni paralarda maden "İlek (Iilik, elik, vs.)"  yazısının olmasından dolayı bu devlete "İlekhan Krallığı" demiştir. İslami kaynaklarda ise bu devletin ve hanedanlığının al-Hāqaniya, al-Hāniya veya al-Āfrāsiyā diye geçer.[1]  Arap kaynaklarının bu hanedanlığa Afrasyap kelimesini hatırlatan Afrasiya demesi özellikle ilginçtir.  Arap kaynaklarının Āl-e Afrāsiāb tabirini Afrasyap hanedanı anlamında kullandıkları, Afrasiab hanedanı tabiri ile Şehname'deki Turan kralını kastettikleri açıkça belirtilmiştir.[2] ( bkz AFRASYAP EFSANESİ VE ALP ER TUNGA ) Şu halde o çağdaki Arap kaynakları Karahanlı Devletini kuran Karahanlı Hanedanını Afrasyab’ının soyundan gelen bir hanedan olarak kabul etmektedir.  ( bkz ŞEHNAME'DE RÜSTEM - İ ZAL AFRASYAP VE SAVAŞLARI- PEŞENG NEDİR PEŞENG KAĞAN VE AFRASYAP ) Kaşgarlı Mahmud ise bu devlete ''Hakanlı Türkleri'' anlamına gelen ''Et-Türkü’l-Hakaniyye'' demiştir.

Karahanlı Devletini oluşturan Türk boyları başta Karluklar olmak üzere Çiğil, Yağma ve Tuhsı gibi Türk Boylarıdır. Karahanlı devletinin kuruluşu Balasagun civarı ve Yedi-su bölgesinde Uygurlara bağlı olarak hüküm süren Karluklar ve Karluk Yabgusuna dayanır. Karanlı Devleti Uygur Hakanlığının Kırgızlar tarafından yıkılması üzerine Karluk Yabgusunun istiklâlini ilân etmesi sonrasında kurulmuştur.

KARAHANLI DEVLETİ  TARİHÇESİ

Kırgızlar MS. 840 yılında Uygur Hakanlığını ortadan kaldırınca Uygurlara bağlı bir devletin başı olan Karluk Yabgusu, Türk hakanlarının yasal varisi olduğunu ilan ederek Yabgu Karahan unvanını alan Bilge Kül Kadir Han tarafından kurulmuş olur. [3]

Bilge Kül Kadır Han, Maverâünnehir’de Sâmanî devleti ile mücadelelere girmiş; o öldükten sonra da yerine Bilge Hüsamettin Han geçmiştir. Bilge Hüsamettin Han'dan sonra Karahanlı devletinin iki başlı ve iki başkentli yönetildiği görülür Bilge Kül Kadır Han oğullarından Bazır Arslan Han ulu hakan olarak Balasagun’da, Bilge Hüsamettin Han’ın oğlu Oğulcak Kadır Han ise Talas’ta devleti yönetirlerken 893 yılında devletin başkenti Kaşgar olmuştur.

Babası Karahanlı hükümdarı Bazır Aslan Han olan Saltuk Bugra Han Karahanlı devletinin ve Tüm Türk Tarihi için çok önemli kararlar veren bir hükümdar olacaktır. SALTUK BUĞRA HAN, Samaniler ile girdiği savaşlardan sonra babasının ölümü üzerine amcası ve üvey babası Oğulcak Kadır Hanın himayesine girmiştir. [4]

Saltuk Buğra Han, Samani devletinden kaçıp gelen sığınmacılar ve Müslüman tüccarlar ile kurduğu temas sonrasında 12 yaşında iken 932 yılında iken Müslüman olmuş ve Abdülkerim ismini almış ancak bu hadiseyi Oğulcak Kadir Han’dan saklamıştı. [5]

Sonraki gelişimler Saltuk Buğra Han’ın amcası ve üvey babası Oğulcak Kadir Han ile iktidar çatışmalarına girmesine Müslümanların ve Samanilerin de yardımı ile Fergana Savaşını kazanıp iktidarı ele geçirmesiyle sonuçlanmıştı. [6]   Akabinde Kaşgar’ı ele geçirmiş amcası Oğulcak Kadır Hanı da öldürerek Karahanlı Devletini tek bir devlet halinde birleştirme yolunu dahi açmıştı.

 Yağma, Çiğil, Oğuz boylarının yerleşmiş bulunduğu Türkistan şehirlerini birer birer ele geçiren Saltuk Buğra Han, Balasagun’a hâkim olan Büyük Kağan Bazır Arslan Han ile de savaşmak ve onu da yenmek zorunda kalmıştı. 924 yılında yapılan Balasagun savaşını da kazanarak  devletin birliğini de sağladı.

Abdülkerim Saltuk Buğra Han ilk iş olarak devletinin resmi dininin İslamiyet olduğunu İlan etmiş Karahanlı ahalisi de İslam dinine girmeye başlamıştı. Ancak halkın tamamıyla İslamiyet’i seçmesi oğlu Baytaş zamanında gerçekleşti.  Abbasi Hükümdarı Halife "Nasr Bin Ali"  zamanında Karahanlıların Müslüman bir ülke olduğu kabul edildi.

Bu tarijhten sonra İslamiyet Türkler arasında hızla yayılmaya başlar. 10. yüzyılda yaşayan Arap gezginci ve bilgin İbn Fadlan Milâdi 960 yılında yaklaşık 200,000 çadırlı Türkler (Karahanlılar) İslâm dinini benimsemiştir diye aktarmıştır.

Karahanlı. Ebu Nasr Ahmed Abbasi halifesi tarafından bir İslâm hükümdarı olarak tanınan ilk Karahanlı hanı olmuştur.  Satuk Buğra Han, 31 yıl hüküm süren saltanatının sonuna kadar  Hıtay sınırına bir sefer yapmış ve Turfan'a kadar ülkesinin sınırların genişletmiş ve İslamiyet’i yaymıştı. [7]

Saltuk Buğra Han’ın 958 yılında ölmesinden sonra Karahanlı Devleti’nin sınırları Balasagun, Özkent ve Tarım Havzası’nın batı kısmı ile Karakurum dağları dolaylarına kadar genişlemiş Güneyde Gazneliler ile komşu olmuştu.  Ancak hanedan arasında çıkan anlaşmazlık sonrasında devlet yeniden ikiye bölündü ve devlet Doğu ve Batı olmak üzere ikiye ayrıldı (1042).  Doğu Karahanlıların başında Tamgaç Buğra Han; Batı Karahanlıların başında ise Ahmet Arslan Han bulunuyordu.

Doğu Karahanlı Devleti (1042–1211): Doğu Karahanlı Devleti’nin sınırları Kaşgar, Fergana, Balkaş gölü civarına kadar uzanmıştı.  Devletin merkezleri zaman zaman Balasagun, Talas ve Kaşgar şehirleri oluyordu. Doğu Karahanlı Devleti’nin ilk hükümdarı sayılan Tabgaç Buğra Han zamanında Yusuf Has Hacib’in Kutadgu Bilig adlı eseri yazılmış ve Yusuf Has Hacip eserini bu hükümdara takdim etmişti. Doğu Karahanlı Devleti 1090 yılında Selçuklulara bağlandı. Devlet 1133 yılında Moğol asıllı Karahıtayların hâkimiyetine girdi. Bu durum 1211′e kadar devam etti. Bölgenin tamamı Cengiz Han tarafından istilâ edildikten sonra bu develet de ortadan kalkmış oldu.

Batı Karahanlı Devleti (1042–1212): Batı Karahanlıların sınırları batıda Aral gölünden doğuda Çimkent ve Özkent’e kadar uzanmaktaydı. Devletin başkenti önceleri Özkent idi. Daha sonra Semerkant ve Buhara devletin merkezleri olmuştur. İlk hükümdarları Ahmet Arslan Han idi. Bu devlet de Cengiz istilası sonrasında ortadan kalkmış oldu.

Karahanlı Hanedanı Hükümdarları

•  Bilge Kül Kadir Han (840-880)
• Oğulcak Han ve Arslan Han (880-920)
• Abdülkerim Satuk Buğra Han (920 – 958)
• Baytaş Musa Han (958 – ?)
• Nasr Bin Ali Han (? – 999) (Halife Müslüman devlet olarak Karahanlıları tanıdı.)
• I. Ahmed Han (999 – 1017)
• Mansur Han (1017 – 1024)
• II. Ahmed Han (1024 – 1031)
• Yusuf Han (1031 – 1032)
• Süleyman Arslan Han (1032 – 1041)^[20]

Karahanlı Türkçesi (11. yy–13. yy)

Orta Türkçenin başlangıç dönemini oluşturan ve yine Eski Türkçenin üzerinde temellenen Karahanlı Türkçesi, Karahanlı devletinin yazı dili idi. Karahanlıların İslâm dinini kabul etmelerinden sonra başkent Kaşgar önemli bir kültür merkezi hâline gelmiştir. Divan, Kutadgu Bilig, Atabetü’ül-Hakayık gibi günümüze gelen az sayıdaki Karahanlı Türkçesi eseri aslında Eski Uygurcaya çok yakın özellikler taşımaktadır. Ancak sözvarlığında Arapçanın ve Farsçanın tesirleri artmıştır. Türk dili tarihi açısından en önemli iki eser Divan ve Kutadgu Bilig, bu dönemin eserleridir.

Eski Türkçe döneminde Türkçenin tek bir yazı dili vardı. Orta Türkçenin başlangıç dönemini oluşturan ve yine Eski Türkçenin üzerinde temellenen Karahanlı Türkçesinden sonra Türk yazı dili farklı kollarda dallanmaya başlamıştır.

KAYNAKÇA 

[1]https://tr.wikipedia.org/wiki/Karahanl%C4%B1lar-  Omeljan Pritsak, “Die Karachaniden” Der Islam 31 (193-54):

[2] Encyclopaedia Iranica". Erişim tarihi: 20 Eylül 2009.

[3] Zeki Velidi Togan, Umumi Türk Tarihine Giriş, İstanbul 1981, s. 58.

[4] ŞAHAMETTİN-KUZUCULAR https://www.edebiyatvesanatakademisi.com/Icerik.aspx?a=/e/ARAMA/HALK-H%C4%B0KAYE-VE-DESTAN/SALTUKNAME-VE-SALTUK-BU%C4%9ERA-HAN-(-DESTANI-VE-HAYATI-)  

[5] Mevlana Muhammed, İslam'ın Yayılış Tarihi, cilt 2, İstanbul, 1972, sayfa 985.

[6] Mevlana Muhammed, İslam'ın Yayılış Tarihi, cilt 2, İstanbul, 1972, sayfa 985.

[7] Kaşgar Târihi (Mehmed Âtıf, İstanbul 1300); sh. 52

KAYNAKÇA / İLGİLİ LİNKLER