Kaynak: Hikmet İlaydın,

Mani
         
Mani sözcüğünün kaynağı şimdiye dek aydınlatılmamıştır. Bu konuda en tutarlı bigiyi Hüseyi Kazim Kadri’ de buluyoruz. ‘’ man (?) halk edebiyatının tarzı mahsusu ki ekseriyetle dört ve bazen altı mısradan teşekkül eder ve hece vezninin 7’li si ile söylenir.’’ Çoğunluk, maninin mananın bozulmuş biçimi olduğu görüşündedir. Mani, anonim halk şiirinin en yaygı türüdür, yedi heceli ve dört dizeli tek kıtadan meydana gelir. İlk iki dize giriş niteliğindedir: Dörtlüğün anlam yükünü üçüncü ve dördüncü dizlere taşır. En güzel maniler ilk dizleriyle son iki dizesi arasında uyum olanlardır. Uyak şeması aaxa düzenine uymayan maniler de vardır. Böylelerinde, birinci ve üçüncü dizler bağımsızdır, uyak ikinci ve dördüncü  dizler arasındadır. Kafiye düzeni xaxa tarzındır.

        Mani kıtaları, koşma dörtlüklerinin arasında da girebilir. Böyle koşmalar, yedekli koşma diye anılır. Manilerin bir kullanış yeri de türkülerdir. Maniler (bayatılar) destan ya da ağıtın sonunda da bulunur. Manilerin başlıca teması sevgidir. Manilerin yapısı gereği, toplumsal olaylara değinilmez.

       Manilerin konuları değişiktir. Pertev Naili Boratav manileri on bölüme ayırır:  1- Niyet manileri, 2-Atışma manileri,3- Tarlada ve işte çalışırken gelip geçenleresöylenen maniler, 4- Bekçi ve davulcu maniler, 5-Satıcıların söyledikleri maniler, 6- Semai kahvelerinde söylenen cinaslı maniler,7-Âşık- hikâyecilerin söyledikleri maniler,8- Mektup manileri, 9- Düğünlerde söylenen maniler, 10- Mani kıtalarından oluşmuş, mani özelliğini yitirmemiş maniler.

         Mani söyleme, kadınların tekelindedir, denebilir. Sazşairleri dışında, erkeklerin söylediklerine pek rastlanmaz. Halk arasında mani söylemek için mani yakmak, mani düzmek, mani atmak deyimleri kullanulır. Mani söyleyenlere manici, mani yakıcı, mani düzücü denir. Öteki halk şiiri türleri gibi , özel bir ezgi ile söylenir. Maninin günümüzde en canlı olarak yaşadığı yerler Kerkük bölgesiyle Yukarı-Doğu illerimiz, özelikle Kars ve çevresidir.

 Maniye çeşitli kavimlerde farklı isimler verilmiştir. Irak Türkleri hoyrat, Azaybercan Türkleri bayatı derler.



Mani Çeşitleri


1 .Düz Mani

    Yedi heceli dört dizeden oluşmuş, uyakları çoğu kez cinassız olan manilerdir. Bunlara tam mani de denir


2.Kesik maniler

        İki dizesi düşerek, yerini, yedi heceden az, anlamlı ya da anlamsız bir sözcük almış, uyakları cinaslı olan manilerdir. İki dizenin düşmesi, maninin yapısını zedelemez, bir eksiklik doğurmaz. Çünkü ilk iki dize, asıl maksada bir giriş ve uyağa başlangıç niteliğindedir.  Kesik manilerde uyaklar genelikle cinaslı olduğundan, bunlara cinaslı mani adı da verilir.[1] Kesik manilerde birinci dize yedi heceli olursa, doldurmalı kesik mani ya da ayaklı mani de denir. 


3. Cinaslı Mani Örnekleri:

Budala Bağ bana
Bülbül konar bu dala Bahçe sana bağ bana
Ne kadar aklım olsa Değme zincir kar itmez 
Yine derler budala Zülfün teli bağ bana 


Kara tavuk bensiz Yüz güzel
Güzel ölemem sensiz Elli güzel yüz güzel 
Koynuna yılan girsin Nice sevmem o yari
Nice yatarsın bensiz Gerdan beyaz yüz güzel 


Sürüne Her gün ah 
Koyun kuzu sürü ne Her gün aman her gün ah 
Çünkü çoban değilsin Sana gönül vereli
Arkandaki sürü ne Etmedeyim her gün ah
Ben bir körpe kuzuyum Her günah bizde imiş
Al kat beni sürüne Ben sanırdım bir günah
Beni böyle yandıran Elbette seni tutar 
Yüz üstüne sürüne Eyler isem bir gün ah


4. Kesik (cinaslı) mani:

-İlk dizesi cinaslı bir sözden oluşur.
-Bu ilk mısra hece sayısı bakımından diğerlerinden eksiktir.
-Kesik manilere, cinaslı mani, hoyrat da denir.

Güle naz Boğaza
Bülbül eyler güle naz Derdim çıktı boğaza
Girdim bir dost bağına Moskof gözün oyarım
Ağlayan çok gülen az Yan bakarsan boğaza


Bağ bana
Bahçe bana bağ bana
Değme zincir kâr etmez
Zülfün teli bağ bana
Maniler halk edebiyatın ürünleridir.


5. Yedekli (artık) mani: Düz maninin sonuna aynı kafiyede iki dize daha eklenerek söylenen maniler. Cinaslı kafiye kullanılmaz, birinci dizeleri anlamlıdır. Yedekli maniye artık mani de denir.

Ağlarım çağlar gibi 
Derdim var dağlar gibi 
Ciğerden yaralıyım 
Gülerim çağlar gibi 
Her gelen bir gül ister 
Sahipsiz bağlar gibi  

Ne viran çeşme imiş 
Su içecek tası yok 
Yıkıldı viran gönlüm 
Yapacak ustası yok 
Şu vefasız dünyanın 
Ucu var ortası yok


6. Deyişli Mani

 İki kişinin karşılıklı söylediği manilerdir. Soru yanıt şeklinde düzenlenir. Bir başka kişinin ağzındanmış gibi aktarıldığı şekilleri de vardır.

Örnek Deyişler:

Adilem sen naçarsın 
İnci mercan saçarsın 
Dünya deniz olanda 
Gönlüm nere kaçarsın

Ağam derim naçarım 
İnci mercan saçarım 
Dünya deniz olunca 
Ben kuş olup kaçarım 


Adilem sen naçarsın 
La'l ü gevher saçarsın 
Ben bir şahin olunca 
Yavrum nere kaçarsın

Ağam derim naçarım 
La'l ü gevher saçarım 
Sen bir şahin olunca 
Ben yerlere kaçarım 

Adilem sen naçarsın 
La'lü gevher saçarsın 
Ben azrail olunca 
Kuzum nere kaçarsın
Ağam derim naçarım 
La'l ü gevher saçarım 
Sen azrail olunca 
Ben cennete kaçarım



7-Katar Mani:

Bir konu bütünlüğü içinde birbiri ardı sıra gelen manilere Katar Mani denir.

Bu mani çeşitlerinden başka, Karşılıklı Katar Manileri, Düğün Manileri, Saya Manileri, Şehir Manileri, Ramazan Manileri, Çağatay Manileri, Gagavuz Manileri, Müstezat Gagavuz Manileri ve Kerkük Manileri olmak üzere çeşitleri vardır




Davulcu Manileri:


Ramazan  manileri 

Davulumun ipi kaytan,
Kalmadı sırtıma mintan,
Virin ağlaar bahşişim,
Alayım sırtıma mintan

Ne uyursun ne uyursun,
Bu uykudan ne bulursun,
Al aptesti kıl namazı
Cenneti alayı bulursun


Kına Gecesinde Söylenen Maniler:

Merdiven indirdiler
Saltana bindirdiler
Kızım seni kahır eline gönderdiler
Ağlar silinir, silinir ağlar

Merdivenin altı kuyu
Kulaçladım altı suyu
Kız ananın eski huyu
Ağlar silinir, silinir ağlar




ÇEŞİTLİ MANİ ÖRNEKLERİ 

Odlarda yeri kalan
Menciliste yeri kalan
Sofralarda eli kalan
Ağlar silinir, silinir ağlar


Duvağı telli gelin,
Gümüşten elli gelin,
Buğulu gözlerinden
Sevdiğin belli gelin

Yıldırım vurdu bizi,
Dal gibi kırdı bizi,
Araya girdi düşman,
Dağlar ayırdı bizi

Gün kavuştu ırakta,
Gözüm karada akta,
Herkesin yari geldi,
Benim yarim uzakta

Ekim ektim düzlere
Diken oldum gözlere
İşte ben gider oldum
Ayaş kalsın sizlere

Deniz coştu göl oldu 
Yârim sana ne oldu 
Benim sana yandığım 
Memlekette şan oldu

Ev ötene ev yaptım 
Çıktım üstüne baktım 
Yârim gelecek diye 
Çifte lambalar yaktım

Irmak gumsuz galır mı?
Dibi susuz galır mı?
Senin gibi güzelin 
Goynu yarsız galır mı?

Karşıdan ünlüyorlar 
Badılcan belliyorlar 
Bu köy nasıl köyümüş 
Varmadan övüyorlar

Mısır ektim azmasın 
Gelen geçen kazmasın 
Yar üstüne yar seven 
Gençliğine doymasın


[1] Hikmet İlaydın, Türk Edebiyatında Nazım, s. 75.