Osmanlıca yazılışı Şarkî ve şarkı  : شرقی 

 

 

Şarkı Kelimesinin Kökeni

 

Şarkı sözcüğünü Türkçe kökenli “çağırgı “ sözcüğü ve çağır- mak fiilinden evirilmiş olduğuna[1] dair görüşler varsa da Arapça " doğu”, anlamına gelen şark ve “doğuya ait, doğulu"  şarki شرقی  sözcüklerinden[2] Türkçede şarkı halinde telaffuz edildiği görüşü akla daha yakın gelmektedir.

 

Şarkı Kelimesinin Sözlük Anlamı

 

Şarkı kelimesi sözlüklerde  “İnsan hançeresinin, tonlama değişiklikleriyle çeşitli duygular uyandıran, hoşa giden uyumlu, ezgili sesler dizisi. Alaturka müzikte aşk üzerine söylenen, nakaratı ve aranağmesi olan beste” anlamları ile tarif edilir.

 

Şarkı, Farsçada bestelenmiş manzumelerin sözleri anlamını taşıyan güfte sözcüğü ile de eş anlamı olarak kullanılabilmektedir. Ancak güfte daha geniş kapsamlı bir anlama sahiptir.

 

 

Divan Edebiyatında Şarkı Nazım Türünün Ortaya Çıkması

 

Şarkı, tuyug nazım şekli ile birlikte divan edebiyatına Türklerin kazandırdığı nazım biçimlerinden biridir.  Divan Edebiyatındaki Şarkı nazım şekli 18. Asrın başlarından itibaren türkü bestelerinin divan şairlerini etkilemesi ile ortaya çıkmaya başlamış ve Türk edebiyatına özgü bir nazım şekli ve Türk musikisine özgü bir mûsiki formu meydana gelmiştir. “Şarkı, belli bir üslûp ve nağme yapısı çerçevesinde ve küçük usullerle bestelenmesi dolayısıyla Türk musikisinde ortaya çıkan bir formdur.” [3]

 

 Divan edebiyatındaki ilk şarkı örneklerinin Türkü gibi besteli söylenmesi amacıyla yazılmaya başladığını gösteren pek çok işaret vardır.  Nitekim elimize geçen ilk güfte mecmuası olan “  İmamzâde Mehmed Çelebi’nin hazırlamış olduğu Hâfız Post Güfte Mecmuası’nda şarkı başlığıyla kaydedilmiş güftelerin bazıları  hece vezniyle yazılmış olduğu gibi başlık taşımayan bazı güftelerin de aynı vezinle ve sade bir dille kaleme alındığı görülmektedir.”[4] Şarkılar halka hitap etmesi gerektiği için dilin sade ve yalın olması gerekir. Bestelenmek amacçlı yazıldıkları için de bend sayıları azdır.

Divan edebiyatındaki şarkı örnekleri hem yapı hem de muhteva bakımından türküleri andırmakta, aruz ölçüsü ile yazılanlar dahi dörtlük sistemini taşımakta, açık sade, anlaşılr bir dille ve türkü ahengi ile yazılmış şiirler olmaktadır.  Ancak divan şiiri şarkı nazım biçimi; özellikle dil, üslup, edebi zevk, şehirli mantığı hatta kent yaklaşımlı ele aldığı konuları ile türkülerden çok farklıdır.

 

Şarkı Nazım Türünün Özellikleri

 

Şarkı nazım şekli daha ziyade aruz ölçüsü ile zaman zaman da aruz ve hece ölçüsü karışık şekilde yazılmışlardır. Şarkılar, divan şiirindeki murabbalar ve halk şiirindeki koşma ve türküler gibi dörtlük sisteminde yazılır.  Şarkıların nazım birimleri 5 ya da 6 dizelik bendlerden de oluşabilir. Divan edebiyatında şarkı nazım türündeki şiirlerin pek çoğu koşma ve türküler gibi kısa dizelerden oluşur ve aruz ölçüsünün kısa kalıpları ile yazılmışlardır.  Şarkılar, hece sayları ile değerlendirilirse pek çok şarkının yedi, on veya on bir hece civarındaki dizelerden oluştuğu görülür.  

 

Şarkılar, aruz ölçüsünün değişik kalıpları yazılabilir. Kafiye düzeni; aa xa şeklindedir ve serbest kafiyeli olan üçüncü dizeye meyan,  her dörtlük veya bend sonunda tekrar eden dördüncü dizeye ise nakarat denir. Miyan şarkının en güzel ve dokunaklı bölümüdür. Şair şarkının son bendinde ise adını veya mahlasını belirtir.  Şarkılar, nazım birimi, kafiye şeması, hatta  çoğu kez aruzun kısa kalıpları ile yazılması bakımlarından  koşmaya benzer.  Ancak aruz ölçüsü ile yazılmış olmaları, bestelenmek için yazılmaları, dil, üslup, daha ziyade kentsel yaşamanın izlerini taşıyan zevk ve konuları gibi yönlerden  koşma ve türkülerden ayrılır.

 

Kafiye düzeni ilk bende farklı şekillerde ise de ilk bend  2. Ve dördüncü mısraları nakarat olmak üzere genellikle  "aAaA şeklinde kafiyelidir.  Fakat ilk bendi abab, aBaB, aaaa, aaaA, aaxa, aaaaA, aaaAA biçiminde kafiyeleşmiş şarkılar da yazılmıştır.  Sonraki bendler bbbA...  cccA... şeklinde devam eder. Şarkıda musikîye daha kolay uyum sağladığı için iki uzun, iki kısa duraklı " mef'ûlü, mefâîlü mefâîlii feûlün " kalıbı daha çok tercih edilmiştir.

 

Şarkılar, gazel tarzında yazılmış şiirlere dize ilavesi ile üç mısralı bendlerden yedi sekiz mısralı bendlere kadar çıkarılmış güfteler şeklinde de olabilmektedir.  Buna rağmen genellikle dörtlükler halinde ve murabba nazım şekline benzer bir özellik taşır. Murabba zaten bir beste formudur.   Birkaç bendden oluşan şarkıların son mısraları diğer bendlerin sonlarında nakarat şeklinde tekrarlandığı için  “mütekerrir”  denilir. Zaten şarkıların çoğu dört mısralı,  murabba-ı mütekerrir halinde yazılmış güftelerdir.

 

 

Şarkıların Konusu Türkü ve Murabba İle İlgisi

 

Şarkılarda işlenen konular aşk, ayrılık, hasret, sevgili, sevgilinin güzelliği , vuslat arzusu , içki ve eğlence konularıdır. Şarkıları murabbalardan ayıran husus ise şarkılardaki dil ve üslubun türküler gibi daha sade olması, Türkü ahengini andıran bir söyleyişe yaklaşmasıdır.  Türkülerdeki nakarat mantığı, mütekerir murabba mantığı ile benzeştirilmiştir.  

 

Şarkılara - kabaca bir yaklaşımla - murabbaların türkü tesirinde yazılmış halidir demek mümkündür. Bu nedenle şarkı nazım şekli türkülerin konusu ile murabba ve gazelin konularının karışımı bir haldedir.  Ancak şarkılar  halk diline daha yakın olması, türküler ve koşmalardaki gibi sık sık ikilemelere yer vermesi mütekerrir anlayışından ziyade türkülerdeki nakarat mantığına  yakın olması, günlük dile ve halk deyişlerine çok yer vermesi ile klasik murabbalardan ayrılır.  

 

Divan edebiyatının ilk şarkı yazarı Naili  Kadim‘dir ( (öl. 1666; 11 şarkı).Nazîm'in (öl. 1727- 9 şarkısı vardır) ,Nedim, (öl. 1730. Divânında 28 şarkı ) ,Şeyh Galib (ö. 1798-9- 11 şarkı ) Enderunlu Vasıf. öl. 1824-5)- 211 şarkı Enderûnlu Fâzıl , öl. 1810  5,- şarkı ) Leyla Hanım, öl. 1848,  10 şarkı) , Fatin ,  (öl. 1866) 15,şarkı )  Arpaeminizâde Sâmi, Haşmet, MUVAKKİT–ZÂDE MUHAMMED PERTEV, Osman Nevres, (öl. 1876 6. şarkı )  Ziya Paşa, ŞEREF HANIM, (öl. 1861) 41 şarku) Fitnat Hanım şarkı türünde eser vermiş divan şairleridir. Şarkı türünde en güzel örneklerini Nedim,  Naili Kadim ve Enderunlu Vasıf vermiştir.. En çok şarkı yazan şairimiz ise 211 adet şarkı ile Enderunlu Vasıf'tır. 

 

Divan şiiri tarzında en son şarkı yazan şairlerimiz ise  Yahya Kemal ,  Necibe Taşkın Çetinkaya’dır.

 

 

Şarkı Naili

 

Adû benzer nifâk etmiş

Bizimle yâr söyleşmez

Lebiyle ittifâk etmiş

Bizimle yâr söyleşmez

 

Olup hışm ile gülgün-pûş

Biriki sağar etmiş nûş

Be-kef şemşîr ü leb hâmûş

Bizimle yâr söyleşmez

 

Düşersin pâyine tenhâ

Edersin âh u vâveylâ

Ne çâre ey gönül ammâ

Bizimle yâr söyleşmez

 

(İpekten, Halûk (hzl.)(1990) Nâilî Divanı. Ankara: Akçağ Yay. 335-336.)

 

Şarkı Nedim

 

Kimlerüñ çeşmine ol sîne bu şeb nûr oldı

Nereye gitdi o her-câyî o meh-pâre ‘aceb

Kimlerüñ yâresine merhem-i kâfûr oldı

Kandedür kande o zâlim o sitem-kâre ‘aceb

 

Meclis-i Cem kurulaldan olagelmiş elbet

Câmdan sonra birer bûse verilmek âdet

Bari sen ey nigeh-i hasret edip bir cür’et

Şunı bir söylesen olmaz mı kadeh-kâre acep?

 

Varup ol derd-şinas-ı dil ü cânı görsem

Hâk-i pâyine Nedîmâ yine yüzler sürsem

Gizlice arasam ağzın lebin emsem sorsam

Hiç bir çâre bilür mi dil-i bîmâre aceb

 

Şarkı (Enderunlu Vasıf)

 

Sevdigüm bir hûb sadâdur

Mâ’il-i zevk u safâdur

Kârı uşşâka vefâdur

Meşrebümce dilrübâdur

 

Firkati kesdi amânum

Göklere çıkdı figânum

Nola sevdümse a cânum

Çeşm-i mahmûrı elâdur

 

Sen gücenme dilpesendüm

Ben seni gayet begendüm

Kim demiş sevmez efendüm

Vâsıfa bu iftirâdur

 

 

Şarkı Fitnat Zübeyde Hanım

 

Beni derdinle yeter zâr etdin 
Yok mu insâfın a zalim söyle 
Çeşm-i mestin gibi bîmâr etdin 
Yok mu insâfın a zalim söyle 

Ruhların taze gülü handandır 
Leblerin derd-i dile dermandır 
Sühanın mürde-i aşka candır 
Yok mu insâfın a zalim söyle 

Âşık-ı zâre cefâ kârındır 
Öldüren gamze-i hunharındır 
Eden ihyâ yine güftarındır 
Yok mu insâfın a zalim söyle 

Ey Sehi-kamer ü şîrin-güftâr 
Bülbül-i vird-i ruhun gerçi hezâr 
Var mıdır bencileyin âşık-ı zâr 
Yok mu insâfın a zalim söyle    Fitnat Zübeyde Hanım

 

ŞARKI-  ŞEREF HANIM

 

Sensiz gözüm kan aglarım
Hâlim ‘aceb bilmez misin
Leyl ü nehâr âh eylerim
Hâlim ‘aceb bilmez misin
 
Hayli zamândır gelmediñ
Cûy-ı sirişkim silmediñ
Bendeñde mihmân olmadıñ
Hâlim ‘aceb bilmez misin 

…………

ŞEREF HANIM –   Müstef‘ilün Müstef‘ilün)

 

ŞARKI -  NEDİM

 

Sevdiğim cânım yolunda hâke yeksân olduğum

Îddir çık nâz ile seyrâna kurbân olduğum

Ey benim aşkında bülbül gibi nâlân olduğum

Îddir çık nâz ile seyrâna kurbân olduğum

 

 

Cümle yâran sana uşşâk olduğun bilmez misin

Cümlenin tâkatleri tâk olduğun bilmez misin

Şimdi âlem sana müştâk olduğun bilmez misin

Îddir çık nâz ile seyrâna kurbân olduğum

-------        Nedim   Vezni: Fâilâtün fâilâtün fâilâtün fâilün

 

 

Şarkı Yahya Kemal

 

Kalbim yine üzgün seni andım da derinden,

Geçtim yine dün eski hazan bahçelerinden!

Üzgün ve kırılmış gibi en ince yerinden,

Geçtim yine dün eski hazan bahçelerinden!

 

Senden boşalan bağrıma göz yaşları dolmuş!

Gördüm ki yazın bastığımız otları solmuş.

Son demde bu mevsim gibi benzim de kül olmuş,

Geçtim yine dün eski hazan bahçelerinden!            (Yahya Kemâl)

 

 KAYNAKÇA 

 

[1] https://www.nisanyansozluk.com/kelime/%C5%9Fark%C4%B1

[2] MUSTAFA İSMET UZUN, https://islamansiklopedisi.org.tr/sarki--musiki

[3] İSMAİL HAKKI ÖZKAN, https://islamansiklopedisi.org.tr/sarki--musiki

[4] MUSTAFA İSMET UZUN, https://islamansiklopedisi.org.tr/sarki--musiki

KAYNAKÇA / İLGİLİ LİNKLER

1 Divan Şiiri Nazım Biçimleri
2 Şarkı : Sevdiğim bir hûb sadâdır
3 Murabba Nedir Mütekerrir Müzdeviç Murabba ve Özellikleri
4 Türkülerin Yapısı Ezgileri Konuları Türleri ve Tasnifi
5 Koşma Nedir Koşma Türleri Tüm Özellikleri ve Örnekleri
6 ŞARKI Nevbahâr erdi safâ mevsimidir
7 ŞARKI Bensiz ey gül gülşen-i âlemde mey nûş eyleme
8 ŞARKI Çözülme zülfüne ey dil-rübâ dil bağlayanlardan
9 ŞARKI Beni derdinle yeter zâr etdin
10 Şarkı - Sirişk-i Çeşmimin Bak Farkı Var Mı Çağlayanlardan