Rüstem-i Zâl’in İsfendiyâr’ı çatal ok ile kör etmesi  (Firdevsî, Şâhnâme, İÜ Ktp., FY, nr. 1406, vr. 162^b)

 Rüstem-i Zal Kimliği Özellikleri Maceraları Şiirlerde Rüstem 

Rüstem:     رستم

Rüstem ve Rüstem-i Zâl, Acemlerin en ünlü destan kahramanlarıdır.

Rüstem, Neriman ‘ın torunu Zâl’ın ise oğludur. Rüstem’in adı Pehlevi kaynaklarında  “iri yapılı, güçlü” anlamına gelen “Rostahm” ve “Rostethem” olarak geçer.[1] Rüstem’in kardeşinin veya damadının adı ise Giv’dir.  ( bkz GİV KİMDİR RÜSTEM'İN DAMADI BİJEN'İN BABASI ) Rüstem, kimsenin baş edemediği, kimsenin öldürmeyi başaramadığı bir destan kahramanı olarak anlatılır. Rüstem ancak ve ancak kardeşi Şahgerd ( Şegard) ,( torunu Bijen’in hile yolu ile düşürdüğü kuyuda öldürülebilmiştir. ( BKZ  Bijen ve Bijen'in Kuyusu  Divan Şiirinden Örneklerle )

Rüstem-i Zâl ‘ın Soyu

Rüstem’in dedesi olan Neriman, İran esatirlerinde Acem destanlarının en meşhur pehlivan sülalesi olan Sam ve Zaloğlu Rüstem soyunun membaıdır. Sam ‘ın babası, Rüstem’-i Zal’ın da dedesi olan Neriman, Cemşîd’in soyundan gelen Atbîn’in (Abtîn) oğludur ve  Ferîdûn ve Mînûçehr dönemlerinde yaşamıştır. [2] Neriman’ın oğlu ve Rüstem’in babası olan Sâm’da cihan pehlivandır. Rüstem’in babası Sam ( Zâl ) ise  Sicistân ve Seyistân hükümdarıdır.   Rüstem’in babası olan Zâl’i  ( Sam) Simurg büyütmüştür. Rüstem’in annesi ise Kâbil Hükümdarı Mihrâb’ın kızı Rüdabe’dir. Rüstem’in eşinin adı Tehmîne ve kızının adı da Bânûgoşesb’tir. Oğlu Sohrab’ı ( Sührab) bilmeden öldürmüştür.  Kızının kocası Giv’dir ve torunu ise damadı Giv’in de oğlu olan  Bijen ise Rüstem’in torunudur.  [3]( bkz GİV KİMDİR RÜSTEM'İN DAMADI BİJEN'İN BABASI )

Rüstem-i Zal’ın Unvanları

Rüstem,  Firdevsi'nin Şehnamesinde  ve diğer eski metinlerde pek çok unvanla anılır.  Bunların başında Rüstem-i Zâl, Zâloğlu Rüstem,  "Rüstem-i Dâstân, , Pûr-ı Zâl, Pûı-ı Zâl-i Zer, Pûr-ı Destân, Tehemten, Heft-hân-ı Acem"  Rustem-i Pîlten, Rustem-i Tîzçeng, Rustem-i Cengcû, Rustem-i Dîvbend, Zâbûlî, Rustem-i Zâvulî, Rustem-i Serfirâz, Rustem-i Sevâr, Rustem-i Şîrdil, Rustem-i Şîrmerd, Rustem-i Kînehâh, Rustem-i Nâmver, Rustem-i Nâmdâr, unvanları gelmektedir. Ancak “ iri yapılı, dev gibi adam,  Taxma” şekliyle: “cesur” ve “kahraman”  [4]manalarına gelen “ Tehemten unvanı örneğin İsfendiyar  için de kullanılmıştır.[5] Rüstem kelimesi de zaten tıpkı tehemten gibi  “uzun boylu”, “iri yapılı” ve “güçlü” anlamlarındadır.

Rüstem’i Zâl ‘ın Doğumu

Neriman’ın torunu olan Rüstem, Sicistân ve Seyistân hükümdarı ve cihan pehlivanı olan saçları, kaşları, kirpikleri beyaz olan Sam ( Zâl ) ile Kâbil Hükümdarı Mihrâb’ın kızı olan Rüdabe’nin evliliğinden annesinin rahmine düşer.  Zal’i daqğada bulup büyüten Simurg, Zal ile ayrılırken Zal’e bir tüyünü vermiş “başın sıkışınca bu tüyü yak imdadına yetişirim “ diye tembih etmiştir. Rüstem hakkında en detaylı bilgileri veren Firdevsi'nin Şehnamesine  göre Rüstem’in doğumu bir türlü gerçekleşemez. Çünkü Rüstem çok iri bir bebektir ve Rüdabe bir türlü onu doğuramaz. Bunun üzerine Simurg’un tembihini hatırlayan Zal, Anka’nın tüyünü ateşe atar imdat ister. Böylece Zümrüd- Anka  ( bkz Anka ( Zümrüd-ü Anka- Simurg)   gelerek Rüdabe’nin karnını yarar [6][7] ve Rüstem’in dünyaya gelmesini ve Rüdabe’nin de hayatta kalmasını sağlar. Rüdabe’nin yarılan karnı yeniden dikilir ve otlar, misk ve süt ile dövülerek yapılan bir ilaçla Rüdabe’nin yaraları iyileştirilir.  Sezeryenle doğan Rüstem, kızıl saçlı, yanakları kıpkırmızı iki eli de kanlı olarak dünyaya gelir.

Çok uzun bir hayat yaşayan Rûdâbe, oğlu Rüstem’in ölümünden sonra çöllere düşmüş ve aklını kaybetmiştir.

Bu açıdan bakınca Rüstem’in babası Zal’i de Simurg büyütmüş, Zümrüd-ü Anka, Rüstem’in doğumunu da sağlayarak Rüstem’in doğum ebesi de olmuş olur.

RÜSTEM’İN FİZİKİ ÖZELLİKLERİ

Çok iri bir bebek olarak doğan Rüstem, Zebülistan’da büyüyen Rüstem çok iri bir çocuk olarak ve yiğitlere yaraşır bir şekilde yetişmiştir. Daha delikanlı iken birçok devi öldürmüş ve olağanüstü başarılar göstermiştir.

Rüstem bastığı taşları yere gömecek kadar iri yapılı biri olmuştur. Turan Hükümdarı Afrasyap’ tan bile üç arşın daha uzun bir adam olur. [8] Rüstem’in kullandığı gürzün ağırlığı 700 batman gelmektedir. Rüstem’in atının adı ise rahştır.  ( bkz RAHŞ NEDİR  DİVAN ŞİİRİNDE AT )  Rüstem’in atı rahş, her zaman parlak süslü ve çok bakımlı bir at olan ve yıldırım hızı ile hareket eden rahş-i sabâ-reftâr yani çok hızlı giden bir attır. Üstelik Rüstem’in hiçbir darbeden etkilenmeyen bir zırhı da vardır. Rüstem’in çok güçlü bir kemendi vardır. Ayrıca kaplan postundan yapılmış bir elbise giyer. Rüstem’in kılıcı da meşhurdur. Bazı karışıklıklar olmasına rağmen Rüstem’in kılıcının da adı vardır ve kılıcının adı Gamgam’dır.   Gamgam sözcüğü bizim edebiyatımıza Kahraman-ı Katil’in veya Rüstem-i Zal’in kılıcı olarak bilinen pek meşhur kılıcın adı olarak girmiştir. [9]

Divan şairleri bu kılıcı  “tìġ-ı ġamġam, şemşìr-i ġamġam veya  ġamġam-ı Rüstem” olarak ifade etmişlerdir.  ( bkz GAMGAM TIG-I GAMGAM ŞEMŞİR-İ GAMGAM VE RÜSTEM-İ GAMGAM NEDİR )

Rüstem’İn Maceraları

 Firdevsî Tusi’nin ve Şehname’sinde ve diğer kaynaklarda  Rüstem ile ilgili başlıca maceralar Rüstem-i Zal Afrasyap ve Savaşları , Rüstem ile  İsfendiyar , Heft Han Geçidi ve Rüstem  , heft han geçidinde devlerle cinlerle ve Dîv-i Sepîd ile savaşıp onu öldürmüştür.  Rüstem ile Sührab savaşı, Rüstem’in Bijen’i  Efrâsiyâb’ın kuyusundan kurtarması, Efrâsiyâb’dan Siyâvuş’un intikamını alması, Eşkebûs’u öldürmesi, ( bkz  KEYHÜSREV KİROS VE SİYAVUŞ’UN OĞLU )  Güştâb'ı esâretten kurtarması,[10] daha sonra üvey kardeşi Şagerd ve Bijen’in  açtığı hançerli kuyuya düşmesi  ve atı rahş ile birlikte öldürülmesi ( bkz BİJEN KİMDİR BİJEN'İN KUYUSU ( DİVAN ŞİİRİNDEN ÖRNEKLERLE-    ÇÂH-I BİJEN NEDİR ŞİİRLERDE BİJEN VE KUYUSU)- başlıca maceralarıdır.

Cihan pehlivanı Rüstem’ in maceraları, diğer özellikleri Divan edebiyatında çok yer tutmuştur. Rüüstem-i Zal sadece divan şiiri ve edebiyatında değil halk hikâyelerimizde ve halk şiirimizde dekarşımıza çıkar. Örneğin Eşref Bey İle Zühre Han adlı halk hikâyemizde Eşref Bey’in babası olan Eşkıya Murat, Rüstem’i Zal’e benzetilen bir kahramandır. Tıpkı Rüstem gibi kaplan postu giyen ve on altı yaşında iken cihan pehlivanı olan bir yiğittir.[11] ( bkz EŞREF BEY İLE ZÜHRE HAN )

Destanlar göre Rüstem; Keykubat, Keykavus ve. Keyhüsrev dönemlerinde yaşamış ve her üç hükümdar da ondan çok faydalanmışlardır. Destanlara göre Rüstem, altı yüz sene yaşamıştır. Annesi Rüdabe ise  Rüstem öldükten sonra çıldırıp çöllere düşer. 

Edebiyatımızda Zaloğlu Rüstem

Rstem-i Zal, divan edebiyatında güç, kuvvet, yenilmezlik, savaşçılık timsali bir destan kahramanıdır. Savaşı tipler ve krakterler içinde de en büyük kahraman olarak yine o kabul edilmiştir. Bu yönü ile Rüstem kahramanlar kahramanı bir destan figürü olmaktadır.

Rüstem'in adı zülf,  kaş, göz, gamze gibi sevgiliye ait öldürücü unsurlar ile birlikte anılır. Sevgili aşığı öldürmek emeli ile Rüstem’e benzetilir. Sevgilinin yüz, yanak, göz ve diğer uzuvları aşığı katletmeye çalışan Rüstem’i Zal gibidir.

Sîneñ hadeng-i gamzesine Rüstemâne tut
Yabana düşmesün o güher ‘âşıkâne tut     EDİRNELİ-KÂMÎ

 Osmanlı Padişahlarının ve paşalarının kahramanlıkları Rüstem’in kahramanlıklarına benzetilir. Rüstem’in kahramanlığı ve öldürücülüğü sık sık karşımıza çıkar.  Rüstem sık sık bir destan kahramanı olarak da anılır. Onun kahramanlıkları anılırken birçok macerasına da telmihte bulunulur.  Bu durumda Bijen, İsfendiyar,  Sührab, Afrasyap, gibi isimlerle birlikte adı geçer.  Kısaca Rüstem’in maceraları divan şiirinde sık sık kullanılan bir malzemedir.

 Rüstem-i aşkun zebûnı olmaduk bir ferd yok

 Hâsılı anunla gönlümce tutuşmuş merd yok   Şeyhülislam Yahya

Almış ele Rüstem gibi şimşirini gamze

Olmuş ana müjgânları saf saf s ipe h-i mest    Nefî

Hurûş-ı kininin bir katresiıı bildirdi dünyâya

Hücıım ettikde Pûr-ı Zâl-ı Zer Mâzenderân üzre    Nedîm

Zülfü özünü yüzünde gerçi ki Rüstem diye

Sen anı başından anla hiledir Dastân eder    Kadı Burhaneddîn

Serây-ı Keykubâd u Rüstem ü Dârâ’yı yurduñ tut

Serîr-i saltanatda niçe mâh u sâl oturduñ tut       Ravzi

Sâyebânum var iken bu kubbe-i mînâ gibi

Şâhlık itsem ‘aceb mi Rüstem ü Dârâ gibi    Ravzi 

“Kemend-i sa'y-i sad-Rüstem müfîd olmazdı ger
Bîjen Olaydı dil gibi üftâde-i çâh-ı zenehdânı”      Karamanlı Aynî (Mermer, 1994:)

Çıkar Bijen gibi çâh-ı tehayyürden edip ağah
Kemend-i Rüstem –asa  turra-ı tali- meded- kârı        Sabri Şakir 

Gönül Bijen'i kuyu gibi gam zindanında;
Akıl Sührab'ı ölmüş derdinin sayvanında;
Dünya Siyavuş'unun öcünü almak için
Gam, Rüstem'in turan gibi gönlünü talanda.  Ömer Hayyam

Konu ile İlgili Başlıklarımız ve Linkleri 

• RÛYİNTEN VE İSFENDİYAR KİMDİR ŞİİRLERDE RUYİNTEN
• ERDŞİR KİMDİR.( BEHMEN VEHMEN DIRAZDEST )
• BEHMEN KİMDİR ACEM DESTAN KAHRAMANI DRABŞAB
• Gamgam – Tıg-ı Gamgam- Şemşir-i Gamgam – Rüstem-i Gamgam
• Giv Kimdir Rüstem'in Damadı Bijen'in Babası
• Heft Han ( Rüstem ve isfendiyar'ın Tehlikeli Geçitleri )
•  Neriman Kimdir ( Rüstem-i Zal'ın Dedesi )
• Şehname'de Rüstem - i Zal Afrasyap ve Savaşları

KAYNAKÇA 

[1] NİMET YILDIRIM, https://islamansiklopedisi.org.tr/rustem-i-zal

[2] Şahamettin Kuzucular,https://www.edebiyatvesanatakademisi.com/Icerik.aspx?a=/e/ARAMA/ANI-HATIRAT/NER%C4%B0MAN--K%C4%B0MD%C4%B0R-(-R%C3%9CSTEM-%C4%B0-ZAL%27IN-DEDES%C4%B0-)-/%C5%9EAHAMETT%C4%B0N-KUZUCULAR/2F5EC8E

[3] Şahamettin Kuzucular, https://www.edebiyatvesanatakademisi.com/Icerik.aspx?a=/e/ARAMA/EDEB%C4%B0YAT-TER%C4%B0MLER%C4%B0-MAZMUNLAR/G%C4%B0V-K%C4%B0MD%C4%B0R-R%C3%9CSTEM%27%C4%B0N-DAMADI-B%C4%B0JEN%27%C4%B0N-BABASI/%C5%9EAHAMETT%C4%B0N-KUZUCULAR/8886b570-dc04-4b13-8a96-d16a92cca1c7 

[4] PROF. DR. NİMET YILDIRIM, RÜSTEM-İ ZÂL, https://nyildirim.wordpress.com/2008/02/21/18-%E2%80%9Crustem-i-zal%E2%80%9D/

[5] Şahamettin Kuzucular, https://www.edebiyatvesanatakademisi.com/Icerik.aspx?a=/e/ARAMA/EDEBİYAT-TERİMLERİ-MAZMUNLAR/İSFENDİYAR-KİMDİR-HEFTHAN-HAN-I-YAĞMA-VE-RÜSTEM-İ-ZAL-İLE-SAVAŞLARI/ŞAHAMETTİN-KUZUCULAR/6a06608e-199d-4e27-b7d6-22452a3aaba6

[6] Şahamettin Kuzucular, https://www.edebiyatvesanatakademisi.com/Icerik.aspx?a=/e/ARAMA/HALK-HİKAYE-VE-DESTAN/EŞREF-BEY-HİKAYESİ-VARYANTLARI-VE-ÖZETLERİ/ŞAHAMETTİN-KUZUCULAR/7efcc0a7-2fbe-42f5-8c88-21f9eee438d3

[8] Şahamettin Kuzucular, https://edebiyatvesanatakademisi.com/halk-hikaye-ve-destan/esref-bey-hikayesi-varyantlari-ve-ozetleri/345

[9] https://www.edebiyatvesanatakademisi.com/Icerik.aspx?a=/e/ARAMA/EDEBİYAT-TERİMLERİ-MAZMUNLAR/GAMGAM-TIG-I-GAMGAM-ŞEMŞİR-İ-GAMGAM-VE-RÜSTEM-İ-GAMGAM-NEDİ/ŞAHAMETTİN-KUZUCULAR/7AF0D9FB-AB66-43A6-B06E-4E88FE645C4C

[10] Ayşe CENGiZ, “DÎVÂN ŞİİRİNDE DESTAN KAHRAMANI OLARAK ZÂLOĞLU RÜSTEM”, Millî Kültür Araştırmaları Dergisi (MİKAD) Cilt: 1- Sayı: 1- Haziran 2017

[11]https://www.edebiyatvesanatakademisi.com/Icerik.aspx?a=/e/ARAMA/HALK-H%C4%B0KAYE-VE-DESTAN/E%C5%9EREF-BEY-%C4%B0LE-Z%C3%9CHRE-HAN--H%C4%B0K%C3%82YES%C4%B0N%C4%B0N-TAR%C4%B0H%C4%B0-OLAYLAR-VE-K%C4%B0%C5%9E%C4%B0LERLE-%C4%B0L

KAYNAKÇA / İLGİLİ LİNKLER