Metafor Nedir? Gündelik Hayatta ve Edebiyatta Metafor

 

 

 

Fransızca: métaphore 

İngilizce:  

metaphor  / Singesel anlatım

 

Metafor Kökeni

 

Yunanca Yunan dilinde “meta” öte” ve “pherin: taşımak” Eski Yunanca phérō  "taşımak, götürmek" fiilinden meta+ önekinin birleşmesinden oluşmuş “metaphora” kelimesinden gelmektedir.  Sözcük  transfer, başkalaşım,  bir sözcüğü doğal anlamı dışında kullanma, anlam kaydırması" bir kelimeyi gerçek anlamı dışında kullanma, değiştirme ve başkalaştırma manalarına gelir.[1]

 

Metafor, sözcüğü dilimize Fransızcadan girmiştir. TDK sözlükleri metafor kelimesinin karışlığını “ eğretileme ve mecaz (  yani istiare ve düz değişmece)  olarak vermektedir.  ( BKZ MECAZ NEDIR MECAZ SANATI VE MECAZ SANATLARI )

 

 

Metafor İle Mecaz ve İstaiare alakası

 

Metafor,  edebiyatımızdaki istiare ( eğretileme ) söz sanatlarının batı dillerindeki karışlığı olan bir ifade biçimidir. Ancak istiare söz sanatı ise mecaz sanatının alt dalıdır.  TDK ya veya metafor ile istiare yani eğretilemenin aynı şey olduğunu savunan görüşlere uygun düşünüldüğünde metafor;  “alakası teşbih olan mecaz" [2]dır ve   mecaz, mecaz-ı mürsel veya istiarenin tarifleri ile izah edilebilir.

 

Metafor ile  İstiare aynı kavram olduğuna göre metafor hem mecaz hem de benzetme sanatıdır. Şu halde bir istiarede veya metaforda  şu üç niteliğin bulunması gerekir: ( bkz ERKAN-I İSTIARE VE ERKAN I TEŞBIH NEDIR. )

 

  • Kelime gerçek anlamının dışında herhangi bir kavramı veya nesneyi ifade etmelidir
  • Bu kelimenin gerçek anlamında kullanılması imkânsız olmalıdır. ( yanikarîne-i mâni’a)
  • Benzetme amacı bulunmalıdır.[3]

 

Ancak bazı araştırmacılara göre metafor ile istiare aynı şey değildir. Bazılarına göre ise metafor ile istiare aynı şeydir ama aralarındaki fark Batı düşüncesi ile Doğu düşüncesi arasındaki farklardan kaynaklanmaktadır.

 

 

Metafor Nedir

 

Metafor,   tıplı mecaz gibi bilinmeyen bir şeyi bilinen bir şeyle etkili bir biçimde anlatmak olarak tarif edilebilir. Veya ilgili iki şeyden birisini söylerken diğerini işaret ederek anlatmak (  istiare tarifi )  olarak tarif edilebilir.  “Bir lafza aralarındaki benzerlik alakası dolayısıyla lügat manasının dışında yeni bir mana vermek[4] olarak da tanımlanır. Şu halde metaforu istiare ve mecaz ile birlikte edebiyatta “belagat ilminin ilm-i beyân şubesi içerisinde”[5] ele almamız gerekir

 

Metafor ile teşbih alakası da vardır ve metafor da benzetme yoluyla ve bir kavramı başka bir kavrama benzeterek yapılır. Zaten mecaz, mecaz-ı mürsel ve istiareler ( eğretileme )  bilinçli veya bilinçsiz şekilde iki şeyden birisini diğerine benzetmek yoluyla yapılmaktadır.  Teşbih, benzetme maksatlı ve teşbihin en az benzeyen ve kendisine benzetilen unsurlarından her ikisinin de ifadede bulunduğu bir ifade biçimidir.  

 

Metaforlar ilgili iki şeyden birini söylerken diğerini ifade etmek olduğu için ya sadece benzetilen veya benzeyen ile yapılan bir ifadededir.  Metafor yolu ile izah etme gereksinimi ise daha ziyade anlatıma canlılık katmak, ifadeyi kısaltarak daha kolay ve pratik bir biçimde izah etmeye imkân tanımak, soyut kavramların tam bir karşılığı olmadığı için somut alakaları ile ifade etmek gibi nedenlerdir. Metafor yolu ile ifadelerde bu sebeplerden deyimler, atasözleri ve mecazlar bulunmaktadır.

 

Metaforlar tıpkı mecazlar ve istiareler gibi kıyaslama veya hakikatin zıddı olan bir alakaya dayandırarak bir şeyi başka şeye benzetmeye dayanır.

 

Örneğin " Sevgilisini görünce ayakları yerden kesildi “ cümlesinde “ayakları yerden kesilmesi” akla aykırı dır ve  sevinç “ayaklarım yerden kesilmesine” veya  uçmaya benzetilmiştir. Bu metaforun ifadeye canlılık ve çarpıcılık kattığı ortadadır.

 

 

Gündelik Hayatta Metaforlar

 

Gündelik hayatta ve edebiyatta bilinçli veya bilinçsiz bir şekilde metafor kullanımı aslında çok yoğundur.  Bir sözcük kendi gerçek anlamında veya hakiki anlamında kullanılmamış ise metafor yani mecaz anlamında kullanılmış demektir. Edebiyatta  hakikat  veya sözün gerçek anlamı sözün  teşbih ve mecaz anlamından uzakta kullanılması, neye delalet etmek için kullanılmışsa o anlamda anlaşılması demektir. [6] Metafor veya mecaz ise bir sözün kendi hakiki anlamında kullanılmaması demektir. Örneğin “ Binanın suyu patladı “ derken patlayan su değil su borusudur. Yani su denmiş boru anlatılmıştır. Suyun patlaması akla aykırıdır ancak zihnimiz su ile boru alakasından hareketle anlamı hemen anlar.   Binaya su döşendi. Borular aktı mı? Örneklerinde de benzer metaforlar vardır.  Döşenen su değil, akan da boru değildir.

 

Bizim sınıftaki Ali ne tilkidir bilemezsin!” cümlesinde mecaz olarak kullanılan tilkinin gerçek anlamında olabilmesine engel olan Ali’dir.  Çünkü tilki bizim sınıftaki Ali, Ali de tilki olamaz Yani Ali’nin tilki olması gerçeğe aykırıdır. Fakat Ali,  kurnazlık işgüzarlık gibi yönlerden tilkiye benzetilerek bir metafor yapılmıştır.

 

 

Edebiyat ve Şiirde Metafor

 

Edebiyat ve şiirde metafor üretmek ifade sanatında iyi şeyler icra etmek demektir. Edebiyatçı ve şairin gücü bir nevi ürettiği metaforlara yani mecaz, istiare, mecaz-i mürsel ve diğer söz sanatlarına dayanır. Mecaz ve istiare gibi söz sanatları anlatımda çarpıcılık yaratan, imgeler oluşmasına olanak sağlayan edebi anlatımın yollarını açan ifade ve anlam zenginliği meydana getiren unsurlardır.

Metaforlar, imgeler, benzetmeler, betimlemeler, lirizm,  fikri incelik ve ahenk edebi anlatımı tesis eden başlıca faktörlerdir.  Bunlar olmadan yapılan anlatımın edebi veya şiirsel olabilmesi mümkün değildir.

 

Ali’nin kolu kırıldı. Bu cümlede kol hakiki manası ile Ali’nin koludur.  “ Ülkeyi yıkmak isteyen üçüncü kol  faaliyete geçti. “ cümlesindeki kol ile bir metafor yapılmıştır.

 

Ahmet Haşim’in “ Merdiven”  adli şiirinde merdiven hayat yolu anlamında bir metafordur.  Yahya Kemal’in “Sessiz gemi” adlı şiirinde sessiz gemi ölüm metaforudur.  

 

Şakaklarıma kar mı yağdı; ne var?

Benim mi Allah’ım bu çizgili yüz   ( Kar saçlara benzetilmiş saç söylenmemiştir. )

 

Gülüm beni terk edecek / Hasretiyle öldürecek

 

Kuzumu yolladım bu gün askere

 

Kadir bilmeyenin elinde kalmış/ Onun için boynun büker menekşe ( Karacaoğlan )


Sultân-ı gam nişîmen idelden derûnumu
Sahrâ-yi kalbe leşker-i sevda gelür gider Nabi

 

İLGİLİ LİNK BAŞLIKLARIMIZI TIKLAYINIZ

 

KAYNAKÇA 

 

[1] https://www.etimolojiturkce.com/kelime/metafor

[2] İSTIARE SÖZ SANATI NEDIR TÜRLERI VE ÖRNEKLERI https://www.edebiyatvesanatakademisi.com/Arama.aspx?id=50572

[3] İSTIARE SÖZ SANATI NEDIR TÜRLERI VE ÖRNEKLERI https://www.edebiyatvesanatakademisi.com/Arama.aspx?id=50572

[4] SARAÇ, M. A. Y. (2000), Klâsik Edebiyat Bilgisi – Belâgat, İstanbul: R Yayınları, s.98

[5] Timur AYDIN, “LAKOFF VE JOHNSON’IN METAFOR KURAMI VE ESKİ TÜRKÇE İLE ORTA TÜRKÇEDE BİRLEŞİK FİİLLERDE YÜK METAFORU”, SUTAD, Güz 2018; (44): 163-181 E-ISSN: 2458-9071

[6] HAKIKAT NEDIR. HAKIKAT VE MECAZ https://www.edebiyatvesanatakademisi.com/Arama.aspx?id=50571

 



KAYNAKÇA / İLGİLİ LİNKLER
1 İstiare Söz Sanatı Nedir Türleri ve Örnekleri
2 Erkan-ı İstiare ve Erkan ı Teşbih Nedir.
3 MECAZLA İLGİLİ SÖZ SANATLARI
4 Mecaz Nedir Mecaz Sanatı ve Mecaz Sanatları
5 Hakikat Nedir. Hakikat ve Mecaz
6 Mekniyye Nedir İstiare-i mekniye Kapalı İstiare
7 Kinaye Nedir Örneklerle Kinaye Söz Sanatı
8 Muad Nedir ve İade Söz Sanatı
9 Türk Edebiyatı ve Şiirinde Söz Sanatları Yard. Doç. Dr. Nurullah ÇETİN
10 Ad Aktarması (Mecaz-ı Mürsel ) Nedir





EsaAdmin / Erkek / 8/24/2016