GELENEKSEL DOKUMA TEKNİKLERİMİZ , DOKUMA TÜRLERİ
1)Mekik Dokumalar: Kumaş Dokuma Siirt Battaniyesi Kolan çarpana dokuma
2)Kirkitli Dokumalar:
- A)Kirkitli Düz Dokumalar; Kilim Cicim Zili (sili) Sumak
- B)Kirkitli Havlı dokumalar; Halı
3)Mekiksiz Dokumalar: Palaz Kolan çarpana (kartlı kartsız dokumalar)
MEKİKLİ DOKUMALAR
Gücüler yardımıyla gruplar halindeki çözgüler arasında oluşturulan aralıktan atkı ipinin mekikle geçirilmesi sonunda elde edilen düz yüzeyli dokumalardır. Çeşitli kumaş dokumaları Siirt battaniyesi kolanlar ve grup içinde yer almaktadır. Siirt battaniyesi düz bez ayağı dokumalardandır. Kumaş çevre peşkir yağlık gibi çeşitlilik göstermektedir.
Kolan Dokuma
Yün pamuk keten kıl ipliklerinin çözgü atkı olarak kullanıldığı yassı enli kuşak bağ gibi dokumalardır. Kolan ve çarpana dokumalar gücü çubuğunun kullanılması atkı ipinin mekikle geçirilmesi nedeniyle mekikli dokuma sayılır. Kolan dokumada yere çakılan iki çubuk arasına dokunacak yere göre boyu ayarlanan çözgü ipleri gerilmekte arasına gücü görevi yapan gücü çubuğu geçirilmektedir. Çubuğun döndürülmesiyle açılan çözgü aralığından atkı ipi atılıp kılıçla sıkıştırılarak dokuma yapılmaktadır.
Çarpana (plaka) ile Dokuma
Çarpana dokuma en basit dokuma tekniğidir. Bu dokuma kare şeklinde köşeleri delikli kartlarla yapılmaktadır. Deve öküz gönü veya ceviz ağacından yapılan kare şeklindeki levhalara çarpana adı verilmektedir. Renk dağılım tablosuna göre hazırlanan çözgü iplikleri çarpanaların deliklerinden geçirilip kartların döndürülmesiyle oluşan çözgü aralığından atkı ipliği atılarak dokumaya devam edilmektedir. Çözgünün bir ucu dokuyucunun beline veya yene karşılıklı çakılmış çubuklara bağlanmaktadır. Dokuma çözgü yüzlüdür.
Günümüzde daha çok Yörükler tarafından dokunan kullanılan bu dokuma kara çadır Alaçık topak ev denilen çadırlarının kaplama maddesi keçelerin sarılması tepelerinin tutturulmasında kazık bağı sepet çuval heybe gibi taşıma araçlarında hayvanların koşum takımlarında araba develerinin başını süslemede; kadın giyiminde baş takılarının tutturulmasında önlük elbise kuşak bağı çocuk kundağı beşik bağı, barutluk fişek çantası, kılıç askısı, Kuran bağı, yay kurmak için kement çorap tozluk bağı takunya terlik bandı olarak kullanılmaktadır. Günümüzde ise bu dokumalar daha çok süsleme malzemesi olarak tercih edilmektedir. Kumaş; çevre, peşkir, çarşaf yağlık olarak çeşitlilik göstermektedir.( https://tr.wikipedia.org/wiki/Dokuma )
KİRKİTLİ DOKUMALAR
A)Kirkitli Düz Dokumalar
El dokumalarının bir kısmında atkı ipliğini ilmeleri sıkıştırmak amacıyla kullanılan araca "kirkit" bu aracın kullanıldığı el dokumalarına da kirkitli dokumalar denilmektedir.
Kilim Dokuma
Atkı ipliklerinin çözgü iplikleri arasından bir alt bir üst geçirilmesi sıkıştırılması ile çözgü ipliklerinin gizlendiği atkı yüzlü dokumadır. Kilimde desenlerin bulunduğu belirli alanlarda o desenin rengindeki bir atkı ipliği başka renkteki desenin sınırına kadar gidip geri dönmektedir. Böylece ayrı renkteki atkıların çözgüler arasında gidip gelmesiyle desen oluşturmaktadır. Çok gergin atılan atkı ipi çözgüler arasında kaldığında "çözgü yüzlü" çözgülerle atkıların eşit atılıp sıkıştırılmasıyla da "bezayağı" dokuma oluşturmaktadır.
Dokuma Tekniklerine Göre
Renkler arasında çözgü aralığı oluşan kilim çözgü aralıklarının yok edildiği kilim (tek kenetleme çift kenetleme çapraz dikişli atkıları tek çözgü üzerinden döndürerek dokuma) renkler arasında çözgü aralıklarının yok edildiği kilim desen çevresi çerçeveli kilim sarma çerçeveli kilim eğri atkılı kilim atkılar arasına renkli iplik ilavesiyle kilim dokuma gibi çeşitlilik göstermektedir.
Cicim Dokuma
Çözgü atkı iplikleri arasına renkli desen iplikleri atılarak sıkıştırılmak suretiyle meydana getirilen dokuma türüdür.Cicim tersten yapılan dokumadır.Atkısı kıl olanları da oldukça yaygındır.Dokumanın yüzeyinde sonradan iğne ile işlenmiş gibi kabarık desenler oluşturmaktadır.Cicim dokumacılığında desenler oluşturulurken atkı iplikleri ile desen iplikleri sıra takip etmektedir.Atkı ipliği atıldıktan sonra yapılacak desene göre desen ipliği bir veya birden fazlı çözgü ipliği üzerinden atlatılarak desen oluşturulmaktadır.
Cicim dokumalarda dokumanın yüzeyinde meydana getirilen desenler ipliğin kalınlığına inceliğine serpme motifler halinde oluşuna göre değişik görünüm almaktadır.Cicim dokuma ile; heybe sofra altı gelin çuvalı hurç minder divan örtüsü tandır örtüsü namazlağ yaygı yastık vb. yapılmaktadır.Cicim atkı yüzlü veya bezayağı tekniğiyle dokunmaktadır. Desen ipinin atılış şekline göre iki veya üç cicim çeşitleri görülmektedir.
Zili (Sili) Dokuma
Her desen ipliği kendi desen alanında enine üç üstten bir alttan atlayarak geçirilmektedir. Sıra tamamlandıktan sonra bir veya birkaç atkı atılarak sıkıştırılmaktadır. Verev desenlerde üç üstten bir alttan yapılan işlemler her sırada çözgü ipliği kaydırılarak devam ettirilmektedir. Bazen hem dik hem de verev dokuma birlikte olduğu gibi cicim tekniği ile karışık olarak yapılanları da görülmektedir.
Kalın kaba görünümlü zilinin çözgüsü genellikle kıldan hazırlanmaktadır. Yörük köylerinde hala dokunmakta olan zillilerin dokuma tekniğine her desen uygulanamadığından eski desenlerde değişiklik görülmektedir. Zili dokumalar çeşitli çadır eşyası ekin çuvalları minder yastık yaygı gibi dokumalarda tercih edilmektedir. Dokuma özelliklerine göre; düz çapraz çerçeveli damalı zili gibi çeşitleri bulunmaktadır.
Sumak Dokuma
Sumak dokuma aynı renkteki desen alanında desen ipliklerinin çözgü çiftlerine sürekli sarılması ile oluşmaktadır.Kendi alanında çözgülere sarıldığı gibi arkadan yana veya yukarı dönerek diğer desen alanlarında da sarılmaya devam etmektedir.Desen iplikleri dokuma yüzeyinde kabarıklık meydana getirmektedir.Atkı ipliğinin kullanılmadığı sumak dokumalarda cicim zili halı teknikleri birlikte görülebilmektedir.Çeyiz çuvalı , namazla,heybe, yaygı gibi ev eşyalarının dokumasında tercih edilmektedir.Düz atkılı ters sumak atkılı çapraz sumak balık sırtı sumak gibi çeşitleri bulunmaktadır.
B)Kirkitli Havlı Dokumalar
Halı
Pamuk kıl ipek yün ipliklerin halının boyuna yan yana dizilmesinde meydana gelen çözgü iskeletinin her çift teline yün ipek floş iplerinin değişik tekniklerle ilme bağlanıp üzerine atkı ipliği kirkitle sıkıştırılmak suretiyle dokunan havlı yüzlü dokumadır. Halı imalinde atkı sayısı iki veya üçtür. Yurdumuzda genellikle iki atkı kullanımı görülmektedir.
Birkaç sıra dokuma yapıldıktan sonra ilmeler halı makası ile istenilen yükseklikte kesilmektedir. Son yıllarda desene göre havları kabartmalı olarak kesilen halılar da görülmektedir. Yaygı örtü yastık vb. olarak kullanılmaktadır. Halı dokumalarda genellikle iki tip düğüm görülmektedir.
1)Türk Düğümü (Gördes Düğümü - Çift Düğüm - Kapalı İlme
Manisa'nın Gördes kazasında kullanıldığından bu ismi alan yurdumuzda halı dokumalarda kullanılmaktadır dünya literatürüne de Türk Düğümü olarak geçmiştir. Bu düğümünde iki türü görülmektedir. İç Anadolu'da kullanılan düğüm şeklinde iplik çözgü çiftinin önce öndeki sonra arkadaki teline dolanarak bağlanan düğümdür. Batı Anadolu'da kullanılan düğümde aynı işlem ters uygulanmaktadır. Bu değişiklik halının kalitesini etkilememekte yalnızca Batı Anadolu'da dokunan halıların hav kesiminde kolaylık görülmektedir.
2)İran Düğümü (Sine İlmesi - Tek Düğüm - Açık İlme)
Batı İran'daki bir yöreden adını alan Sine Düğümü olarak bilinmektedir. Bu düğümde iplik yalnızca çözgü çiftinin önündeki teline bağlanır diğer çözgünün arkasından geçirilip aşağı doğru çekilerek sıkıştırılmaktadır. İran düğümlü halılarda da iki atkı ipi kullanılmaktadır. Uşak Konya Bergama (Yağcıbedir)Hereke Gördes Kula Ladik Sivas Milas Antalya (Döşeme altı) Fethiye Kırşehir Niğde Kayseri Isparta renk motif kaliteli halı üretimi yapan önemli halı merkezlerdendir. ( https://tr.wikipedia.org/wiki/Dokuma )
Dokuma yapılan tezgahları kullanım biçimleri ve tiplerine göre şu şekilde sınıflandırılabilir:
a)Kirkitli Dokuma Tezgâhları
Masa tezgahı yatay tezgah (konar - göçer veya yer tezgahı; bez ayağı dokumaların yapımında kullanılmaktadır) dikey tezgah (halı dokuma tezgahı. Sarma tezgâh düz tezgah olmak üzere üç çeşidi görülmektedir).
b)Mekikli Dokuma Tezgâhları
Kamçısız tezgâhlar (genellikle iki pedallı mekiğin elle atılması ile dokumalar yapılmaktadır) Kamçılı Tezgâhlar (mekiğin kamçının çekilmesi ile atılarak dokuma yapılmaktadır)Çukur Tezgâhlar (dokuyucunun oturduğu yer pedalların bulunduğu kısım çukur içerisindedir) Yüksek Tezgâhlar Armürlü (sekiz gücüden yirmi dört gücüye kadar gücü gerektiren dokumalarda kullanılmaktadır) ve Jakarlı (Yirmi otuz ikiden fazla gücü gerektiren dokumalarda kullanılmaktadır) ( https://tr.wikipedia.org/wiki/Dokuma )
KAYNAKÇA
- Fikri SALMAN,Türk Kumaş Sanatıda görülen Geleneksel Kumaş Çeşitlerimiz,e-dergi.atauni.edu.tr )
- Melek SEVOKTEKIN APAK ve Arkadaşları. Osmanlı DOnemI Kadın Giyimleri, Ankara. 1997. s.IB)
- Çetın AYTAÇ,El Dokumaları, Ankara. 199B. s. 166
- https://www.edebiyadvesanatakademisi.com/hali-kilim-kece-dokuma-desen/osmanli-sarayiyla-halkinda-giyim-zevki-ve-kumaslari.html
- https://www.edebiyadvesanatakademisi.com/islamiyet-oncesi-donem/turklere-ait-ilk-kurganlar-pazirik-kurgani.html
- https://tr.wikipedia.org/wiki/Dokuma
- https://www.edebiyadvesanatakademisi.com/osmanli-sarayiyla-halkinda-giyim-zevki-ve-kumaslari.html )