HATIRA YAZI TÜRÜNÜN TARİHÇESİ

Ani türünde bilinen en eski örnek Yunan sanatçısı Ksenophon’un “Anabasis” adlı eseridir. Yunan filozofu Eflatun’un birçok eseri bu türdendir 18. yüzyılda J. J. Rousseau’nun “ İtiraflar” Goldoni’nin “İyilik Sever Somurtkan”, Goethe’nin “Şiir ve Gerçek” , Andre Gide’nin “Jurnaller eseri bu alanda önemli eserlerdir. 19. yüzyılda Fransız edebiyatında: Victor Hugo’nun ”Gördüklerim”, Stendhal'ın “Bencillik Anıları, Verlaine’nin “ Rus yazar Tolstoy’un İtiraflarım” 20. yüzyılda dünyanın her ülkesinde çok sayıda edebiyatçı bu türde eserler vermeye devam etmektedir.

TÜRK EDEBİYATINDA HATIRA TÜRÜ

Bizde, 7. yüzyıla ait “Göktürk Yazıtları ” bu türün ilk örneği sayılabilir. 16. yüzyılda Hindistan’da bir imparatorluk kurmuş olan Babür Şah’ın yazdığı “ Baburname,” Katip Çelebİ ve Naima’nın bir çok eseri bu türün örnekleri olarak görülebilir.

 Şair ( Şuara)Tezkireleri, Menkıbeleri, siyer, vekayi'name, “ Vakainame, Gazavatname, Sefaretname türünde yazan sanatçılarımızın pek çoğu yaşadıkları olayları kayda geçirdiklerinden bu eserleri anı türüne de örnek sayılabilir.

Kanûnî Sultan Süleyman'ın sadrazamı ve eniştesi Damat Lutfî Paşanın anıları Asafname adıyla Hayat Tarih Mecmuası (S.2, Mart 1968) 'nda yayımlanmıştır. Kadı Macuncuzade Mustafa Efendi (1597) adında Kıbrıs'a tayin edilen bir kadı, Kıbrıs'a yakın bir yerde Malta korsanları tarafından esir edilmesini ve başından geçenleri, türlü anılarını Sergüzeşt-i Esirî-i Malta (1597) adlı eserinde anlatır. Tameşvarlı Osman Ağa da 1788'de Kara Mustafa Paşa'nın Viyana kuşatması sırasında düştüğü esaret anılarını kaleme alır (M.Şevki Yazman, Viyana Muhasarasından Sonra Avusturyalılara Esir Düşen Osman Ağa'nın Hatıraları (1961). XVI. yüzyılda şair Zaifî, anılarını Sergüzeşt-i Zaifî adlı mesnevîsinde kaydetmiştir.

Bu yüzyılda ayrıca Barbaros Hayreddin Paşa'nın anıları, Seyyid Muradî Reis tarafından Gazavât-ı Hayreddin Paşa (Barbaros Hayreddin Paşa'nın Hatıraları, 1995) adıyla kaleme alınmıştır. XVII. yüzyılda Katip Çelebİ, Mîzânü'l-Hak, Süllemü'l-Vüsûl, Fezleke, Cihannümâ, Keşfü'z-Zünûn gibi eserlerinde; Evliya Çelebi de Seyehatnamesi'nde bazı anılarını aktarmışlardır.

Yukarıda verdiğimiz örnekler tarzında pek çok eser, anı türüyle ilişkilendirilebilecek niteliktedir

Edebi Hatıra Türünde Eserler 

Edebi tür anlamında anı ise bizde Tanzimat Döneminde başlamıştır. Önceleri Ebuziya Tevfik ve Ali Suavi çıkardıkları gazetelerde anılarını yayınlarlar Daha sonra Akif Paşa’nın “Tabsıra” Namık Kemal’in “Magosa Mektupları” , Ziya Paşa’nın “Defter-i Amel” Ahmet Mithat Efendi’nin “Menfa” Muallim Naci’nin “Ömer’in Çocukluğu” Servet-i Fünun Döneminde; Ahmet Rasim’in “Eşkal-i Zaman”, “Falaka” “ Muharir Bu Ya “,”Şair “ Halit Ziya’nın “Kırk Yıl”, Saray ve Ötesi; Hüseyin Cahit Yalçın’ın : “ Edebi Hatıralar”. Son Dönem Edebiyatında : Yakup Kadri “Zoraki Diplomat, Vatan Yolunda, Gençlik ve Edebiyat Hatıralarım” Ruşen Eşref Ünaydın: “ Atatürk’ü Özleyiş” Falih Rıfkı Atay : “Çankaya”  Halide Edip. “Türk’ün Ateşle İmtihanı” YAHYA KEMAL: “ Çocukluğum, Gençliğim, Siyasi ve Edebi Hatıralarım “ Yusuf Ziya Ortaç, “ Porteler,” Bizim Yokuş” AHMET H. Tanpınar  . “ Kerkük Anıları” Samet Ağaoğlu: “ Babamın Arkadaşları”. Salah Birsel, : “Ah Beyoğlu Vah Beyoğlu” Halikarnas Balıkçısı : “ Mavi Sürgün” Oktay Rıfat. “Şair Dostlarım” Özkan Çam. “Zemheri” Âdem Serin. “Bir gün Elbet” Ayrıca, son dönemde, Celal Bayar, İsmet İnönü, Kazım Karabekir ve Rauf Orbay gibi siyasi kişilerin yazdıkları anılar, yakın tarihimizi aydınlatması bakımından önemli eserlerdir

Askerî Konulu Anılar

Afet İnan Atatürk'ten Hatıralar (1950), Atatürk Hakkında Hatıralar ve Belgeler. (1959); Falih Rıfkı Atay Atatürk'ün Bana Anlattıkları (1955), Atatürk'ün Hatıraları .(1965), Çankaya (1969); Celal Bayar, Şevket Süreyya Aydemir Suyu Arayan Adam (1959); İsmet Kür Anılarıyla Atatürk (1965); Ali Fuat Cebesoy Sınıf Arkadaşım Atatürk.(1997); Hilmi Yücebaş Atatürk'ün Nükteleri Fıkraları Hatıraları (1963). Ahmet Cevat Emre İki Neslin Tarihi.(1960); Nadir Nadi Perde Aralığında (1965); Erdal Öz Deniş Gezmiş Anlatıyor (1976); Safa Güner Köy Enstitüleri Hatıraları (1963). Yakup Kadri Karaosmanoğlu Zoraki Diplomat (1955). Politika'da 45 Yıl (1968); Samet Ağaoğlu Strazburg Hatıraları (1933), Babamdan Hatıralar (1939), Aşina Yüzler (1965)... Ahmet Ağaoğlu Serbest Fırka Hatıraları (2. baskı, 1969); Erdal İnönü Anılar ve Düşünceler; Rauf Denktaş Rauf Denktaş'ın Hatıraları (4 cilt, 1996); Emre Kongar Ben Müsteşarken (1996); Gülsün Bilgehan Mevhibe İnönü'nün Anıları, Milliyet, 08.03.1998...