MENAKIBNAMELERİN ORTAYA ÇIKIŞI

Menakıplar Divan Edebiyatında hatırı sayılır ölçüde sık kullanılmış bir nesir türüdür.
Başlangıçta, Hz. Peygamberin ve güzide sahabesinin üstün ahlakını ve yaşantılarını konu edinen menâkıb-nameler de daha sonraki yıllarda Tasavvuf ve tarikat erbabının hayatlarını konu edinmektedir. Arapça “menkabe” kelimesinin çoğulu olan “menâkıb” sözü, bir insanın fazilet, hüner ve meziyet gibi övünülecek vasıflarını dile getirir.

Bu konuda başka tarifler de yapılmaktadır: Övünülecek güzel iş, hareket ve davranış”. İlk önce Hadis kitaplarında, Hz. Peygamberin ashabının meziyet ve faziletleri hakkında kullanılan menakıbın, birçok tarihi şahsiyetin hal tercümeleri, bazı zümrelerin övgüye değer işleri için de kullanılmış olduğu da anlaşılıyor. [1]

Ayrıca; menâkıb kavramından asıl anlaşılan ise, tasavvufun doğuşu ile ortaya çıkarak yayılmış olan bir anlam olmalıdır. [2]

Menakıpnameler, iç neden olarak müridi keramet anlatılarıyla tarikata bağlamak, dış neden olarak da tarikata saygınlık kazandırmak amacıyla bir velinin menkıbelerinin toplandığı eserlerdir.

MENAKIPNAMELERİN ORTAYA ÇIKMA NEDENLERİ

Menakıpnameler, seyitlerin, din yolunda savaşlar eden İslam’ın yayılması için mücadele eden kahramanların gösterdiği mücadeleler, Velilerin, evliyaların gösterdiği mucizeler, tarikat kuran şeyhlerin mucizeleri, kerametleri, tarikat üyelerinin veya dervişlerinin velileri adına yazdıkları propaganda amaçlı yazılar, şeyhlerin devletle olan ilişkileri gibi konuları içerirler.
Menakıpnamelerin bazıları isimleri bilinen kişiler tarafından bazıları da bir tarikata mensup bilinmeyen kişiler tarafından kaleme alınmıştır.

Menakıpnamelerdeki olağan dışı olayları çıkardığımız zaman geriye tarih veya sosyal hayatla ilgili çok sayıda bilgi kalır

.

Menakıpnamelerde ayrıca ulemaya da kendini kabul ettirme amacı da vardır. Yazan kişi genellikle tarikatın içindendir ve metni sözlü ve yazılı kaynakların derleyerek oluşturur. Yazan kişi, yazım aşamasında kendi hayal gücünü kullanmayıp halk arasında yaygınlık kazanmış anlatıları derler. Halk da zaten bildiği dışında bir şey okumaya istekli değildir. [3]

MENAKIPNAMELERİN AYRIMLARI

Menakıpnameler oluşumları bakımından ikiye ayrılırlar:

1) Yazarı belli olanlar

1. Tanık olunan
2. Sonradan duyulan

2) Yazarı belli olmayan, anonim olarak gelişen ve yine bilinmeyen biri tarafından kaleme alınan [4] ve tarihi kaynağı masal, efsane, destan gibi türlerden oluşan menakıpnameler  –olağanüstü olayları anlatıyor olmasına karşın- sade üslubuyla ve konu edindiği kişilerin gerçek olmasıyla ayrılan menakıpnamelerdir. [5]

Destan ve efsanelerden şu özellikleriyle ayrım gösterir:

1) Kahramanları gerçektir ve olayların yeri ve zamanı bellidir,

2) Eğlence amacıyla okunmaz. Gerçek olduğuna inanılır ve dogmadan farksızdır,

3) Veli hayatta iken de meydana gelebilir,

4) Anlatım özellikleri itibariyle kısa ve sadedirler

Tarikatı genişletmek ve benimsetmek amacıyla yazılan propaganda metinleri. Bektaşi menkıbeleri bu türün tipik örneklerindendir. [6]

MENAKIPNAMELERİN GENEL ÖZELLİKLERİ

Menakıpnamelerde; konusu olan şahısların yaptıkları işler, mezarlarının yerini ve devirlerinin düşünce tarzını belirlemek mümkündür. Menakıpnamelerin Dini yaymak amacıyla savaşan kahramanlar adına   Battal Gazi Destanı, DANİŞMENT GAZİ ,  Saltukname ve Saltuk Buğra Han   için yazılmış olanlarla, tarikat kurmuş veliler, şeyhler, tarikat kurulmasına vesile olmuş kişiler:  İbrâhim Edhem gibi züht ve takva sahipleri ile, züht ve takvasının yanında tarikat kuranlar veya 1014 H/ 1605–1606 da ölmüş olup Mısır’da kendi adına bir tarikat kurmuş olan  Şeyh İbrahim Gülşeni  gibi, bir tarikatın kurulmasına vesile olanlar, züht ve takva perdesi altında siyasi bir akımın kurucuları ŞEYH BEDREDDİN , Uzun Hasan ve Şeyh Cüneyd gibi-kişiler için yazıldığı görülmektedir. [7]

 Menkıbeler, yazılmış oldukları devrin bir tür dini, sosyal, ruhi ve siyasi panoraması mahiyetinde olup, edebiyatta da önemli bir yer işgal etmektedirler. Menkıbelerde, hemen hemen devrinin her türlü olay ve şahısları hakkında bilgiler bulunabilir. Bu yönüyle de bahse konu eserler aynı zamanda bir tarih kitabı niteliği kazanırlar. Bu tür eserlerde; konu edindiği şahısların, olayların ve Menkıbelerin cereyan ettiği bölgelerin tarihi, kısmen de olsa sosyal durumu ve meşhur kişilerin, bilginlerin ve şairlerin haklarında çok defa başka kaynaklarda bulunmayan önemli bilgiler verilir. Bu tür bilgiler, bazen eserin asıl konusu ile ilgili olanları gölgede bırakabilir.

Menâkıb-nâmelerin üslubu genelde sade ve halkın anlayabileceği bir tarzda olması yönüyle önemlidir. Bununla beraber, ait oldukları yüzyılın geçerli olan geleneklerine uyularak Arapça-Farsça-Türkçe ifade biçimleri ve yine üç dilde kısa da olsa şiirler ve daha çok an bir Türkçe ile kurulmuş kısa ve açık nesirler bulunur. Menâkıbnâmelerde, menkıbe sahibine ait hatıralar, yer yer atasözleri; Türkçe, Arapça ve Farsça beyitler, ayet ve hadisler ile büyük zatların sözlerine yer verilir.

Menâkıb-nâmelerde en önemli husus onların, okuyanlar tarafından kolaylıkla anlaşılabilir olmasıdır. Bu sebeple, hitap ettiği topluluğun dili ile yazılmış olması oldukça önemlidir. Bununla beraber, menâkıb-nâmeler üç dilde (Arapça-Farsça-Türkçe) yazılmış olup, yazılmış oldukları dillerin dilbilgisi kurallarına uygun olarak kaleme alınmışlardır.

MENÂKIB-NÂMELERİN TÂRİHÎ DEĞERİ VE ÖNEMİ

Tarih incelemelerinde önemli bir yere sahip olan Menkıbeler, içerisinde bulunan bazı zayıf rivayetler ve uydurma haberler çıkarıldıktan ve târihî tenkit metodu ile ele alındığı zaman, tarihin kaynakları arasındaki gerekli yerlerini alırlar. Bahse konu menkıbeler, cereyan ettiği sahaların fikrî, kültürel ve sosyal hayatı ile tarih yönünden incelenmelerinde önemli birer târihî vesikalardır37. Esasen, bahse konu menkıbe kitapları, tarih, dil, din, edebiyat, düşünce, sosyal ve iktisat tarihleri bakımından da önemli olan birçok bilgileri içerirler.

Osmanlı  tarihinde, özellikle Fatih Sultan Mehmet  devrinden sonra, Osmanlı hanedanının tarihinin yazılması düşünce ve anlayışı ortaya çıkmıştır ki, burada kullanılan metot uzun süre uygulanmıştır. Yani, Anadolu’da her hangi bir büyüğün yahut ta bir din bilgininin, tarikat erbabının adına yazılan “Menâkıb-nâmeler” ele alınarak, varsa ravileri tespit edilerek, olayların içinde yaşamış olanlar da karıştırılmadan, bir Osmanlı tarihi yazma modası ortaya çıkmıştır38. Bu yönüyle de menâkıb-nâmeler çok önemli bir yere sahiptirler. [8]

TARİKAT BÜYÜKLERİNİN MENKIBELERİNDEN BAZILARI

Bu tür eserler; tarikat kurucularının, onların halifelerinin ve meşhur şeyhleri konu edinen dir. Menâkıb-ı Sipehsâlâr; Mevlâna’dan, babasından, halifelerinden ve müritlerinden bahseder. Ariflerin Menkıbeleri;  Ahmet Eflak‘nin bu eseri de yine Mevlana   ve çevresi ile ilgilidir. Reşahât Aynü’l-Hayât, Menâkıb-ı Şa’bâniyye, Semerâtü’1-Fuâd fi’1-Mebdei ve’1-Me’âd, Menâkıb-ı Melâmiyye-i Bayrâmiyye, Hediyyetü’l-İhvân, Silsile-nâme-i Tarîk-iCelvetiyye, Menâkıb-ı İmâm A’zâm, Menâkıb-ı  Mevlana , Menâkıb-ı Emir Sultan, Menâkıb-ı  Hacı Bektaş Veli Menâkıb-ı  Şeyh İbrahim Gülşeni, Menâkıb-ı  Akşemseddin , Menâkıb-ı Evhadeddîn Kirmânî v.b. gibi.

MENAKIPNAMELERDEKİ OLAGANÜSTÜ UNSURLAR VE MOTİFLER

Menkıbeerin bir takım olağan üstü unsurlara sahip oldukları” Şeyh uçmaz müridi uçurur” sözünün doğmasına yol açan hadiselere yer verdiklerine de şahit oluruz. Menakıpnamelerde birçok olağan üstü motiflere rastlarız. Bir şeyi yoktan var etme, çok kısa zamanda uzun mesafeler aşma, ırmak veya deniz üstünde yürüme ve ölü diriltme gibi birtakım fevkalade vakıalardan ibaret olan bu unsurlar da, evliya menkıbelerindeki motifleri teşkil ederler. Türk evliya menakıpnamelerinde de bu motifler kullanılmıştır. Olağan dışı motiflerinin bir kısmının Arap ve İran kökenli inançlardan geldiği bir kısmının da Eski Şaman İnançlarından bu döneme taşındığına şahit oluruz.

Müslüman olmadan önce, tabiat kültü, atalar kültü ve benzeri, Türkler’in kendi inançlarıyla, sonradan girdikleri Şamanizm, Budizm, Zerdüştilik, Maniheizm ve Mazdeizm gibi çeşitli dinlerden gelen inançları aksettiren motiflerdir. Bu motifleri bilhassa Bektaşi Menkıbelerilerinde bol miktarda görmek mümkündür. Bektaşi menakıpnameleri Kitabı-ı Mukaddes’te nakledilen peygamber mucizelerinin aynılarını yahut yukarda olduğu gibi, biraz değiştirilmişlerini ihtiva ederler. Bunun pek çok örneğini bulmak mümkündür. Yalnız, Kitab-ı Mukaddes’teki birçok mucizenin, Kur’an-ı Kerim ve hadislerde de tekrarlandığını hatırdan çıkarmamalıdır. Menkıbelerden bir kısmının da, İslam öncesi ve İslamiyet’e girdikten sonraki dönemde teşekkül etmiş Türk efsane, destan hatta masallarından, İran destani mahsullerinden ve bu arada özellikle Şehname ’den alınma motifleri kullandıkları dikkati çekiyor. Bir takım motiflerin ise, Anadolu’nun yerli mitolojik ürünlerinden geldiğini görmek mümkündür. [9]

1. yüzyılın tanınmış âlim ve mutasavvıflarından Abdurrahman (Molla) Cami, “Nefehatu’I-Üns min Hazarati’l-Kuds” ismindeki meşhur eserinde evliya kerametlerinin bir listesini vermiştir:

1.Yok’u var etmek,
2.Var’ı yok etmek,
3.Gizli şeyleri açığa çıkarmak, ..
4.Açıkta olanları gizlemek,
5.Ölüyü diriltmek,
6.Diriyi öldürmek,
7.Duayı gerçekleştirmek,
8.Gıyaben söylenenleri işitmek,
9.Gaybtan ve gelecekten haber vermek,
10.Su üzerinde yürümek,
11.Mekan aşmak,
12.Aynı anda muhtelif yerlerde görünmek,
13.Hayvan, bitki veya cansız maddelerin tesbih ettiklerini duymak,
14. Havada dolaşmak,
15. Vahşi hayvanları emrine almak.

YARARLANILAN KAYNAKLAR

• *HaşimŞAHİN; “Tarih Kaynağı Olarak Evliya Menakıbnameleri”, Işın Demirkent Anısına, Dünya Yayınları,İstanbul, 2008, 547-566
• *Ahmet Yaşar OCAK; Kültür Tarihi Kaynağı Olarak Menakıbnameler: Metodolojik Bir Yaklaşım, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1992
• *Ahmet Yaşar OCAK; Alevi ve Bektaşi İnançlarının İslam Öncesi Temelleri: Bektaşi Menakıbnamelerinde İslam Öncesi İnanç Motifleri,İletişim Yayınları,İstanbul, 200
• *Rıza YILDIRIM; Seyyid Ali sultan (Kızıldeli) ve Velayetnamesi: Rumeli’nin Fethinde ve Türkleşmesinde Öncülük Etmiş Bir Gazi Derviş, AKTDYK, Ankara, 2007
• *Fuad KÖPRÜLÜ; “Anadolu Selçukluları Tarihinin Yerli Kaynakları”, Belleten, CiltVII, Sayı 27, Temmuz 1943, 379-522
• *Yrd. Doç. Dr. İsmail Hakkı MERCAN*TÜRK TARİHİNİN KAYNAKLARINDAN OLAN BAZI MENAKIBNAME VE GAZAVATNAMELER HAKKINDA,sbe.balikesir.edu.tr/dergi/edergi/c6s10/mak
• *Prof.Dr Ahmet Yaşar Ocak,TÜRK MENAKIBNAMELERİNDE YER ALAN MOTİFLER)
• *Emre AYGÜN,İSLAM DÜNYASINDA VE TÜRKLERDE MENAKIBNAME GELENEĞİ

Kaynakça 

[1] Ahmet Ateş, (1970), “Menâkıb”, İslam Ansiklopedisi, VII, İstanbul: s. 701–702

[2] HaşimŞAHİN; “Tarih Kaynağı Olarak Evliya Menakıpnameleri”, Işın Demirkent Anısına, Dünya Yayınları, İstanbul, 2008, 547–566)

[3] Ahmet Yaşar OCAK; Kültür Tarihi Kaynağı Olarak Menakıpnameler: Metodolojik Bir Yaklaşım, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1992 ]

[4] Ahmet Yaşar OCAK; Kültür Tarihi Kaynağı Olarak Menakıpnameler: Metodolojik Bir Yaklaşım, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1992 ]

[5] HAŞİM ŞAHİN; “Tarih Kaynağı Olarak Evliya Menakıpnameleri”, Işın Demirkent Anısına, Dünya Yayınları, İstanbul, 2008, 

[6] Ahmet Yaşar OCAK; Kültür Tarihi Kaynağı Olarak Menakıpnameler: Metodolojik Bir Yaklaşım, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1992 ]

[7] Yrd. Doç. Dr. İsmail Hakkı MERCAN, Türk Tarihinin Kaynaklarından Olan Bazı Menakıpname Gazavatnameler Hakkında)

[8] Yrd. Doç. Dr. İsmail Hakkı MERCAN, Türk Tarihinin Kaynaklarından Olan Bazı Menakıpname Gazavatnameler Hakkında)

[9] Prof.Dr Ahmet Yaşar Ocak, TÜRK MENAKIBNAMELERİNDE YER ALAN MOTİFLER

KAYNAKÇA / İLGİLİ LİNKLER