HZ ALİ CENKNAMELERİ

HZ ALİ CENKNAMELERİ

Hz Ali , Hasan ve Hüseyin etrafında oluşan destanlar  İslamiyetin kabulunden  sonraki Destan kültürümüzün en önemli fiğürlerinden biri olmuştur.

Hz. Ali  konulu cenknameler edebiyatımızda oldukça geniş yer tutar. Dördüncü  Halife Hz. Ali’ninhayatı  menkıbeleşmiş ve  onun  hayatı etrafında  yaklaşık olarak 22 tane  destan teşekkül etmiştir. Cenkname adı ile oluşan bu destanların bazılarında Hz. Ali, Hz Muhammed’in işareti ve izni ile  vakaları gerçekleştirir. Bu vakalar genellikle Hz. Ali’nin  gerçek hayatı ve tarihi kişiliği ile ilgili olmayan , destansı ve efsanevi  vakalardır. Bazı destanlar ise tarihi kişiliği ve gazaları ile alakalıdır.

Hz. Ali, Cenknâmelerde; “Velî, Veliyullâh, Veliler Şâh-ı, Aliyy-i Velî ve Aliyyü’l-Veliyullah  ve Nûr-ı Mutlak olarak adlandırılır[1]. Cenknâmelerde Şah-ı Merdan, Şah-ı Vilayet, Merd-i Meydan, Şîr-i Yezdan, Düldül-i Zülfikar sahibi, Tanrı Arslanı, Emirü’l Müminin, Civanmerd, Gaziler sultanı, Gaziler ulusu, Seyyid-i Ali, Hazret-i Ali, Veliler Serveri, Şîr-i Huda ve Haydar-ı Kerrar gibi isimlerle ve sıfatlarla anılır. Hz. Ali, çoğu kez hayalî ve masalsı,  bazen de  gerçek ve tarihî kimliği ile İslamiyet’i yayma  mücadeelsi içinde  ve zulüm gören Müslüman halkı kurtaran bir destan kahramanı olmuştur. Cenknâmelerde Hz. Ali, hayalî veya gerçek olan birçok kahramanla mücadele ederek yerler feth eder ve insanların yardımına koşar.

Hazreti Ali Cenknâmeleri Türk Edebiyatında  XIII. yüzyıldan itibaren tercüme, telif ve adaptasyon yoluyla   yer almaya başlamıştır. Cenknâmeler önceleri manzum menkıbeler şeklinde ortaya çıkmış XV. yüzyıldan itibaren  mensur hale dönüşmüştür.

Cenknamelerde  Hz. Ali, Düldül ve Zülfikar ile birliktedir. Bu Cenknâmelerde, Hz. Ali’nin hayatı kerametleri ve  etrafında şeklillnemiş olan  kahramanlıklarına  verilmiştir. Hz. Ali , Hasan  ve Hüseyin çevresinde oluşan  Cenknâmelerde Hz. Ali ve oğullarının kahramanlıkları , bazı yerleri fethetmeleri , Müslümanlığı yayamaları ve insanlara yardım etmeleri anlatılır.   Hz. Ali, Hz. Hasan, Hz. Hüseyin ve Muhammed Hanife  gibi  pehlivan,  kahraman  ve Müslüman cengaver  tiplemeleri  Anadolu’nun İslâmlaşmasında önemli rol oynamıştır. 

Hz Ali’nin Cenklerini anlatan  destanların pek çoğu müstakil eserler olarak ayrı ayarı yazılmış bazıları da tek bir mecmua içine alınmıştır.  Hz Ali’ye ait  22 adet civarında  farklı konulu destan tespit edilmiştir. Hz. Ali’nin cenknamelerini yazıya geçiren önemli müellifler de bilinmektedir. Bunların arasında  Dursun Fakı, Meddah Yusuf, Şeyyad İsa, Kirdeci Ali , Şemsü’l-Hâkî, Maazoğlu Hasan ;  Hz. Ali’ye ait destanların bir çoğunu yazıya geçirmiş olan dikkat çekici müstensihlerdir.

Bu destanların pek çoğu ayrı ayrı yazılmış müstakil eserler halindedir. Bazı mecmualarda Hz. Ali’ Cenknamlerinin   bir çoğu bir mucmua içinde de toplanmış olabilmektedir. Örneğin  Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Kütüphanesinde bulunan  240 sayfalık mecmua da Gazavât-ı Hazreti Ali (Hazreti Hasan ve Hüseyin) Mecmuası: (607/297.941-797  “ sekiz adet gazavat cem olunmuş. Birinci derunda Billur-ı Azam; ikinci haşiyede Hayber Kalesi; üçüncü haşiyede Kan Kalesi; dördüncü haşiyede Berber Kalesi; beşinci haşiyede Muhammed Hanife Bâ Gazanfer; altıncı haşiyede Bâ Ejderha der Mağrip; yedinci haşiyede Gazâvât-ı İmam Hasan; sekizinci haşiyede Gazâvât-ı İmam Hüseyin cem ve tertip olunmuştur.”  [2]

Hz. Ali’nin “Salsal” adlı bir dev ile yaptığı cengi anlatan “Salsal-nâme”, Kesik Baş Destanı , Yemâme Cengi , Gazavat- ı Ali Der Memleket-i Sind, DÂSTÂN-I EJDERHÂ, Hz. Ali-İfrit Cenknâmesi,Muhammed Hanefi Destanı ( 14. yy ) Maktel-i Hüseyin ve Kerbala Destanı ( 14. yy) bu destanlar arasındadır.

Cenk-namelerde Hz. Ali ile beraber bir çok sahabe de yer almaktadır. Bunların arasında , Hz. Muhammet, Hz. Aise, Hz, Hatice, Hz, Fatma, Hz. Hasan, Hz. Hüseyini, Sa’d bin Ebî Vakkâs, Zübeyr bin Avvâm ve Hâlid bin Velidi  gibi 150 den fazla karakter ve isim tespit edilmiştir.  Örneğin İsmet  Çetin adı geçen çalışmasında  Müslüman ve Gayri Mülim 154 tip tepit etmiştir.

Hz Ali Cenknameleri üzerinde pek çok çalışma yapılmıştır.  Bunlar arasında  İsmet Çetin , Türk Edebiyatında Hz. Ali Cenknameleri, Kültür Bakanlığı, Ankara 1997, 467 s. ,MATTEİ Jean Louis, Hz. Ali Cenknâmeleri, Kitabevi Yayınevi, İstanbul 2004,DEMİR N. ve ERDEM M. D., Hz. Ali Cenkleri, C.1, Destan Yayınları, Ankara 2007, İsmail Toprak,Hz. Ali Cenkleri, Büyüyenay Yayınları, en önemli çalışmalardan bazılaırıdır.

İLGİLİ lİNKLER 

• Gazavat-ı Ali Der Memleket-i Sind Hakkında ve Özeti
• Gazavatı Bahri Umman ve Sandık ile Hatırlattığı Mitolojik Öğeler
• Gazavatı Bahri Umman ve Sandık Destanı ve Özeti
• Hazreti Ali Kan Kalesi Cengi Özeti
• Yemame Savaşı ve Hz Ali'nin Yemame Cengi Destanı
• Gazavat- ı Ali Merhur Şahın Müslüman Olması Destanı
• Gazavat- ı Ali Ahtem Destanı
• HZ ALİ CENKNAMELERİ
• Kirdeci Alî Kesik Baş Destanı
• Maktel-i Hüseyin ve Kerbala Destanı ( 14. yy)

• [1] Mehmet ATALAN, CENKNÂMELERDE HZ. ALİ’NİN YERİ, e-makâlât Mezhep Araştırmaları, V/2 (Güz 2012), ss. 7-29.
• [2] İsmail Toprak,Hz. Ali Cenkleri, Büyüyenay Yayınlar