Lületaşı İşlemeciliği, Doç. Dr. Melda Özdemir. - Kaybolan El Sanatları - Geleneksel Sanatlar

Anasayfa / GELENEKSEL SANATLAR / Kaybolan El Sanatları

Ekleyen : Adem , 21 Ağustos 2016 Pazar Beğen

Kaynak, Doç. Dr. Melda Özdemir.

Dünya’da Türkiye dışında lületaşı üretimi yapan ülkeler Yugoslavya, Çek Cumhuriyeti, Yunanistan, Avusturya, İspanya, Rusya, Fransa, ABD, Madagaskar ve Kenya, dır. Türkiye’de; Çanakkale, Bursa, Kütahya ve Konya illerinde çıkarılmaktadır. Bu iller içerisinde Eskişehir dünya rezervlerinin %70’ne sahiptir. Eskişehir ilinde lületaşı; Sarısu Yenişehir, Türkmentokat, Söğütçük, Kümbet, Sepetçi, Karahöyük, ve Başören bölgelerinden çıkarılmaktadır.

Lületaşı işlemeciliğinin tarihçesi hakkındaki kaynaklar arasında uyum bulunmamaktadır. M.Ö. 3000’li yıllarda bu yörede lületaşının var olduğu söylenmektedir. Tüm dünyada tanınması ve popüler olması ise tütün içme alışkanlığının Avrupa’dan itibaren yaygınlaşması ve Birinci Dünya savaşından sonra olduğu söylenmektedir (Ürersoy, 1990:15).Eskişehir-Çavlum Nekropol alanında Eskişehir Arkeoloji Müzesi’nce gerçekleştirilen kurtarma kazılarında, lületaşından yontulmuş oldukça iyi durumda bir damga mühür elde edilen en eski bulgulardan biri olarak belirtilmektedir. ( Doç. Dr. Melda ÖZDEMİR, ESKİŞEHİR İLİNDE LÜLETAŞI İŞLEMECİLİĞİ VE ÜRETİLEN ÜRÜNLER,http://art-e.sdu.edu.tr/)

LÜLETAŞI İŞLEMECİLİĞİ

Lületaşı Ürünlerin Yapımında ve Süslemesinde Kullanılan Araçlar Lületaşından ürünlerin yapımında ve süslemesinde kullanılan araçlar; tahra, kaba bıçağı, torna, iskarpela, ocak, işleme bıçağı, sıyırgı, matkap, freze ve uçları, kargaburnudur.

1940’lı yıllarda gelişmeye başlayan Lületaşı işlemeciliği 1950’li yıllardan başlayarak bir el sanatı olarak kendini göstermeye başlar. Önceleri yalnızca pipo yapımı konusunda gelişme kaydeden Lületaşı, kolye, bilezik, küpe ve biblo gibi süs eşyalarında da aranılan bir taş olmaya başlamıştır.

Lületaşı ustalarının Lületaşının bulunuşu ve ilk kuyunun açılışı ile ilgili anlattıkları bir hikayeye göre bir gün çobanın biri koyunlarını otlatırken dinlenmek için bir ağacın altına oturur. O sırada bir köstebeğin topraktan beyaz taş parçalarını çıkarmaya çalıştığını görür. Çoban taş parçasını eline alır, çakısıyla yontmaya başlar ve bir peri kızı çıkarır ortaya. Kız dile gelir “-Yaktın beni insanoğlu” diye bağırarak delikten içeri girip kaybolur Çoban da arkasından gider ve kızı ararken derin bir çukurun içinde ölür. Böylece ilk kuyu açılmış olur. Bu hikayeye göre lületaşı ustaları da kendi pirlerinin Köstebek olduğuna inanırlar.

Toprağın 1 metre altından başlayarak 140-150 metre altına inen kuyulardan oldukça güç koşullarda çıkarılan Lületaşı, diğer adıyla Eskişehir taşı beyaz renkte olup gözeneksiz ve hafif olması aranan özellikleridir. İyi nitelikte taşlar “Boz” ve “Devetüyü” adı verilen topraktan çıkarılır. ( Doç. Dr. Melda ÖZDEMİR, A.G.Y.)

Eskişehir’in Sarısu, Yenişehir, Türkmentokat, Gökçeoğlu, Karaçay, Söğütçük, Margı, Sepetçi, Nemli, Kümbet, Yeniköy, Kepeztepe, Karahöyük ve Başören köylerinden çıkarılan lületaşı büyüklüğüne göre sıralanarak yapılacak eşyanın türü seçilir. Yalnızca kolye ve tespih yapılabilen en küçük boy lületaşına “Dökme” denir. Küçük boy pipo yapımında “Orta”, orta boy pipo yapımında ise “Daneli” kullanılır. Büyük boy pipolar “Pamuklu” dan yapılır. Taşın büyüklüğü on pamuklu boyuna eriştiğinde “Birimbirlik” adını alır. En büyük boy taşa ise “Sıramalı” adı verilir. Ancak nadiren bulunan ve 30 ile 80 pamuklu boyları arasında değişen taşlara da rastlanır. Bunlara ise “Omuzlama” ve “Budama” denir.

Taş işlemesinde “Tahra” adı verilen keski ile taşın dış yüzeyi temizlenir. “Kaba Bıçak” ile pürüzler giderilir ve yapılacak eşyaya göre yontulur. Bu işleme “Saykalı” adı verilir. İşlemeyi kolaylaştırmak için ıslatılan taş üzerinde “İş Bıçağı” ile taslak çıkarılır. “Sıyırgı” ile yüz düzeltilir, gözler açılır. “Sakal Tarama Bıçağı” ile sakal taranır. “İskarpile” ile piponun tütün konulacak yeri oyulur. Pipo elektrikli fırına kurutulmaya konur. Kuruma süresi iki saattir. Kurutulduktan sonra, matkapla piponun ağız deliği delinir. “Kılavuz” ile ucuna sap takmak için diş açılır. Zımparalanıp düzeltilen taş, eritilerek beyazlatılmış kaynar haldeki balmumu cilaya atılır. Taşın cinsine göre birkaç dakika bekletilir. Ciladan alınan pipo soğuyunca bezle kurulanır rötuşlanıp kadife bezle parlatılır ve sap takılır.( Doç. Dr. Melda ÖZDEMİR, A.G.Y.)

Pipolar üzerindeki desenler ve figürler çok çeşitlidir. Baş figürlü pipolardan Osmanlı başları (Sarıklı, Barbaros, Betaşi, Sultan, Fesli, Efebaşı ve Mihrace...),Arslan Başı, Baküs Başı, Genç Kız Başı en çok kullanılanlardır. Bunların yanısıra stilize hayvan figürleri, soyut şekiller üzerinde değişik desenler, Romalı Asker, Denizkızı, Fil, At, Kartaltırnağı ve El figürleri ile birlikte tanınmış kişilerin başlarına da rastlanır.

Lületaşı işlemeciliği alanında son yıllarda verilen önem doğrultusunda 1989 yılında açılan Lületaşı Meslek Okulu’nun da bu sanata katkılarını unutmamak gerekir.http://www.eskisehirkulturturizm.gov.tr/b

LÜLE TAŞININ KULLANILDIĞI ALANLAR.

Lületaşı İşlenmesi kolay beyaz renkli, gözenekli bir mineral. Lületaşının dünyada en çok bulunduğu yer Eskişehir'dir. Bu ilimize bağlı Sepetçi köyünde bol miktarda bulunan lületaşı, umumiyetle pipo, sigara ağızlığı tesbih, biblo ve süs eşyası imalinde kullanılır.

Toprak içinde, geniş damarlar içinde serpilmiş çakıl kümeleri halinde bulunan lületaşının, ana maddesi hidratlı bir magnezi silikattır.

Emici özelliği olması dolayısıyla, ağızlık ve pipo yapımında birinci sınıf malzeme sayılmaktadır. Tütünün meydana getirdiği nikotini bir filtre gibi emen lületaşı, zamanla sarımtrak bir renge girer.

Ülkemizde ilk defa bulunduğunda devlet tarafından işletilen lületaşı ocakları, bir müddet sonra özel sektöre devredilmiştir. Günümüzde, lületaşının bol miktarda bulunduğu Sepetçi ve civar köylerde 300'den fazla lületaşı ocağı bulunmaktadır. Çıkarılan taşlar, yine aynı bölgede mevcut bulunan atölyelerde işlenmektedir. Bölge halkının başlıca geçim kaynağı olan lületaşı, ülkemize büyük ölçüde döviz kazandırmaktadır.( Doç. Dr. Melda ÖZDEMİR, a.g.y..)

Kalite bakımından, sıra malı, birim malı, parçalı pamuklu, taneli dökme ve çeltiz dökme gibi beş cinse ayrılan lületaşı; Fransa, Yunanistan, İspanya ve Güney Afrika ile ABD'de az mikdarda bulunmaktadır.

Yaklaşık 300 yıldır büyük ölçüde dünyanın en kıymetli pipoların yapımında kullanılan lületaşı ilerleyen teknolojiye paralel olarak sanayide vazgeçilmez biryardımcı madde haline gelmiştir. Lületaşından pipo, takı çeşitleri, dekoratif ürünler ve estetik değeri yüksek sanat eserleri üretilmektedir.Giyim aksesuarlarının üretiminde birinci sınıf lületaşından yapılan kolye, bilezik, küpe, broş, yüzük, saç tokası gibi takılar üretilmektedir.( Doç. Dr. Melda ÖZDEMİR, A.G.Y.)

Lületaşından yapılan ev eşyası ve aksesuarı; heykel, (biblo) büst, pano, resim çerçevesi, pudriyer kutusu (müchever kutusu), tütsülük, satranç takımı, işleme yüzüğü, anahtarlık, kitap ayracı, baston ve baston başı, zarf açacağı, tespih, paskalya yumurtasıdır.

Not: Geleneksel ve Güzel Sanatlarla ilgili, Tez, yazı, İnceleme, Resim,Tablo, kaligrafi, Fotoğraf, minyatür, hat ve benzeri çalışma ve araştırmalarınızı, sitemize üye olarak , bize başvurarak ESA'da paylaşabilir, kendinizi ve ürünlerinizi tanıtabilirisiniz.

BAŞVURU İÇİN : ESA, İLETİŞİM veya s_kuzucular@hotmail.com

Sitedeki yazıların tüm hakları ve sorumluluğu yazı sahiplerine aittir. Yazıların izin alınmadan kopyalanması ve kullanılması 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Yasasına göre suçtur. Aksi davranışlara karşın yasal işlemlere başvurulacaktır.