Ekleyen :
Şahamettin Kuzucular
,
25 Kasım 2012 Pazar
aaa
Beğen
GAZEL
Gazel, Divan edebiyatı nazım şekillerindedir. Osmanlıca yazılışı: gazel – غزل şeklindedir.
Arapça kökenli bu kelimenin sözlük anlamları kadınlarla âşıkâne sohbet etmek, konuşmak ve kuru yaprak anlamına gelir. Gazel sözcüğü ayrıca: ahu, ceylan, anlamlarına gelmektedir. Fakat divan şiirinde gazel aşk şarap ve kadın konulu nazım şekli anlamında kullanılmıştır.
Bu nedenle gazel Divan Edebiyatında aa, ba, ca, da, şeklinde kafiyeli genellikle en az 5 en fazla 15 beyitlik aşk şarap kadın, âşıkane sohbet, eğlence, içki meclislerinde yapılan muhabbet konulu bir nazım şeklinin adıdır.
Divan şiirinde en çok kullanılan nazım şekli olan gazelin konuları arasında kadın ve işret güzelliği aşk ve aşkın üzüntüsünden doğan acılar, şarap, eğlence, bahar, meclis, tabiat gibi temalar da işlenmiştir. Gazel dini ya da tasavvufi sadece bu temalarda yazılan bir şiir biçimidir. Arap edebiyatının mahsulü olan bu nazım biçimi 12 yy sonlarından itibaren Divan Şiirine Fars Edebiyatından girmiştir. "
Gazelin asıl konusu aşk ve sevgilidir. Sevgili ile ilgili olarak şarap ve tabiattan söz edilir. Bu bir kural olmakla birlikte özellikle 18.YÜZYIL’dan sonra gazelin konusu genişletilmiş; bir fikir, felsefî bir düşünce, bir hayat görüşü, tâli'den yakınma gibi başka nazım şekillerinin konularında da gazeller yazılmıştır." [1]
Gazellerin Kafiyeleniş şekli nazım biçimleri, nazım birimleri, konuları asla değişmez. Gazel beyitler halinde yazılır ve en fazla 15 beyitlik, en az 5 beyitlik bir nazım şeklidir. Hemen hemen ARUZ'un her kalıbıyla yazılır. Birinci beyit kendi arasında kafiyeli, diğer beyitlerin birinci mısraları serbest, ikinci mısraları birinci beyit ile kafiyelidir. Kafiye düzeni aa / ba / ca / da / ea / fa şeklindedir. Buna mukabil gazellerin beyitlerine beyit veya dizeler ilavesi ile yapılmış arttırılmış şekilleri de vardır. Bu tip nazım şekilleri gazelin her beytine betiler veya mısralar eklenerek türetilmiş nazım biçimleridir. .Bu arttırılmış şekillerine ise gazel değil
murabba, muhammes, müseddes, müsemma gibi adlar verilir. Müstezat da gazelin her uzun mısraına aynı kalıpta kısa dizeler eklenerek oluşturulan bu tip nazım biçimlerinden birisidir.
Ayrıca bendler halinde yazılan birçok nazım şekli de gazelin her beytine değişik sayıda mısra'lar eklenerek meydana getirilir. Bir gazelin her beytine iki a iki veya üç mısra' eklenerek Taştı yapılır. Her beytin önüne iki mısra eklenerek Terbi, üç mısra' eklenerek Tahmis, dört mısra' eklenerek Tesdîs ve daha çok sayıda mısra' eklenerek Tesbi, Tesmîn, Testî ve Ta'şîr ( Bkz: Divan Edebiyatı Nazım ve Nesir Türleri ) gibi nazım şekilleri yapılmıştır.
Gazellerin beyitleri genel olarak anlam bütünlüğüne sahip ve gazelin diğer beyitlerinden anlamca bağımsızdır. Yani gazelin bir beyti şaraptan diğer beyti, eğlenceden bir başka beyti de feleğe şikâyetten söz edebilir. Genel olarak gazellerin beyitleri tema bütünlüğüne sahip değildir. Buna rağmen konu bütünlüğüne sahip her beyti aynı tema etrafında oluşan gazeller de vardır. Ayrıca gazelin beyitleri arasında da anlam ve tema bütünlüğü olmayabilir. Bir beytin her dizesi kendi içinde bir bütün olabildiği gibi, birinci dizedeki anlam ikinci dizede de sürebilir. Beyit uzun şiirlerde anlatım birimi olarak sık kullanılır. Güçlü ve özlü söyleyişlere uygun olduğu için bağımsız tek bir şiir olarak da yazılabilir. Bu durum Tanzimat Edebiyatından sonra değişmiş, şiirlerde konu ve tema bütünlüğü sağlanmıştır.
Gazellerin yukarıda izah edilen konuları sabittir. Divan Şiiri geleneğinde gazellerin konuları sabit bırakılmıştır. Tanzimat döneminden sonra yazılan gazel biçimli şiirler de konular değiştirilmeye başlanmış olsa da divan edebiyatında gazellerin konusu sürekli aynı konular ve temalar olarak işlenmiştir. Örneğin eleştirili konulu bir gazel yazılmaz, Divan Şirindeki nazım biçimleri şekil, beyit sayıları ve konularına göre ayırt edilmiştir. Bir nazım biçimine özel olarak düşünülen tema diğer nazım biçimlerinde kullanılmaz. Örneğin, Rubai, Gazel Kaside gibi türlerin kendilerine özgü konuları ve hiç değişmeyen sabit biçimsel özellikleri vardır. Bu bakımdan gazelin de konuları, şekil özellikleri, beyit sayıları, kafiye düzenleri değişmeyen yapılardadır. Gazel konusu kısalığı ve diğer hususiyetleri ile Türk Divan Şiirinde; en yaygın kullanılan bir nazım şeklidir.
Gazelin beyit sayısı 5 ila 15 beyit arasında değişir. Daha fazla beyitten oluşan gazellere
müyezzel ya da
mutavvel gazel adı verilmiş olsa bile Divan şairleri bu tip gazellerden de yazmışlardır. Örneğin "Ahmedî ve özellikle Seyyid Nesimi,( 14 yy) de bu tür gazel çoktur. Seyyid Nesimi, 30-49, hatta 51 beyte kadar uzayan gazeller yazmıştır."
[2]Gazelin ilk beytine
matla, son beytine ise
makta adını verilir.
Matla (doğuş yeri) , makta (bitiş, kesiliş yeri) anlamlarına gelir. Matla beytinin dizeleri kendi arasında uyaklıdır ( buna ise
musarra denir). Sonraki beyitlerin ilk dizeleri serbest ikinci dizeleri ilk beyitle uyaklı olur. "
Şairlerin kendi adlarından başka bir ad bularak şiirde kullanmalarına Tahallüs etme denir. Bu ikinci ad da mahlaslarıdır. Kadı Burhâneddin ve Kemâlpaşazâde gibi şairlerin dışında her şairin şiire başladıktan sonra aldıkları mahlasları vardır"
[3]
Birden fazla
musarra beytin bulunduğu
gazel zü’l-metali, her beyti musarra olan gazel ise
müselsel gazel adıyla bilinir. İlk beyitten sonraki beyte “
hüsn-i matla” (ilk beyitten güzel olması gerekir), son beyitten öncekine “
hüsn-ü makta” (son beyitten güzel olması gerekir) denir.
Gazelde öncelikle beyit güzelliğine önem verilir. Gazelin bütününden önce her beytin kendi güzelliğini sağlama esas olarak kabul edilir. "K
lâsik gazel her şeyden önce ses imkânlarını ve ahengi kullanır, şâir metnini okunmak için söyler. Yazıdan önce sesle inşa edilen gazelin en önemli başarı ölçüsü dinleyeni sesle etkilemesidir."
[4] Gazelin en güzel beytine b
eytü’l-gazel ya da
şah beyit denir. Bazı gazellerde matla beytini oluşturan dizelerden birinci ya da ikincisinin matlasının yenilenmesine “
redd’i-matla” denir.
Gazelin son beyti Makta beytidir. Bu beytin özelliği şair mahlasını (şairin takma adı, ya da tanındığı ad) maktada ya da “hüsn-ü makta”da yazmış olmasıdır. Şairin mahlasını tevriyeli kullanmasına hüsn-ü tahallüs denir. Dize ortalarında da uyaklı olan gazele musammat, sonu getirilmemiş ya da beyit sayısı 5’in altında bulunan gazellere de “natamam” gazel denir. Bazı gazellerin matladan sonra gelen beyitlerinde mısralar ortalarından bölünüp, bir beyit dörtlük haline de getirebilir. Bu tip gazeller musammat gazellerdir. Başka şairlerin birkaç dize ekleyerek bend biçimine dönüştürdüğü gazellere “tahmis”, “terbi” adı verilir.
Bütün beyitlerinde konu, tema, düşünce ve ahnek bütünlüğü olan gazellere “yek ahenk gazel”, her beyti bir diğerinden daha da ustalıklı biçimde söylenmiş gazeller de “yek avaz gazel” adı verilmiştir. Tâhirü’l-Mevlevî, yek-âhenk gazeli şöyle özetler “
Beyitleri arasında mânâca münâsebet bulunan manzumeler, husûsiyle gazellerdir. Her beyiti şah beyit olan gazellere yek-âvâz gazel denir.” (3) "Y
ek-âvâz gazelin ise en geçerli algısı, onu “her beyti öncekinden ustalıklı bir biçimde söylenmiş gazeller” olarak tanımlamak şeklindedir. "
[5]
Gazeller konularına göre de çeşitli isimlerle tanımlanır. Aşk, işret, eğlence, şarap gibi konular işleyen gazellere
“âşıkane”, " rindane" gazel denir. Gazellerdeki aşk beşeri ve tasavvufi olabilir. Kadını, içkiyi ve ten zevklerini konu edinen gazellere
, “şuhane”, öğretici, didaktik sosyal konulu gazellere,
"hakimane " Hikemi Tarz, , "
Hikemi" gazel denir. Şairler, bazen mahlaslarını söyledikten sonra gazellerine bir kişiyi övmek için, bir ya da birkaç beyit eklerler. Bu gazellere
Müzeyyel Gazel, eklenen beyitlere de Zeyl denir. Her mısra'ında aks sanatı yapılmış gazellere de
Mükerrer Gazel adı verilmiştir. Mükerrer gazel de m
usammat gazel gibi ortalarından iki eşit parçaya ayrılabilen kalıplarla yazılır.
[6]Bir şairin gazeline aynı vezin ve kafiyede bir başka şair gazel yazdırmışsa buna Tanzîr etme veya Cevap verme denir. Bu tip gazellere Nazire denmiş ve divan şiirinde pek çok şair birbirlerine nazireler yazmışlardır. Nazire yazan şair çok beğendiği bir şiirden daha güzel bir şiir yazmak amacına kapılmış demektir. Nazire geleneği divan şiirimizde oldukça yoğundur.
Gazelleri vezin ve makamla okuyan kişilere “gazelhan”, gazel yazan usta şairlere ise “gazelsera” adı verilir. FUZULİ (16 yy), BAKİ, NEDİM, Şeyh Galip, NABİ, NAİLİ Kadim, Ahmedi, Ahmet Paşa, HAYALİ, , Ahmed-i Dai, Şeyhülislam Yahya, , Zati , (şair 16 yy) , Necati Bey, Taşlıcalı Yahya vb. gazelin önemli isimleridir.
GAZELLERİN ÖZELLİKLERİ İLE İLGİLİ ÖRNEKLER
Matla Beyti:
Haddeden geçmiş nezâket yal ü bâl olmuş sana
Mey süzülmüş şîşeden ruhsâr-ı âl olmuş sana
NEDİM,
MAKTA BEYTİ
Fuzûlî rind-i şeydâdır hemîşe halka rüsvâdır
Sorun kim bû ne sevdâdır bu sevdâdan usanmaz mı
Musammat Gazel Örneği
Kamu bîmârına "cânân" deva-yı derd eder ihsan
Niçün kılmaz bana "derman" beni bîmar sanmaz mı
Şeb-i hicran yanar "cânım" döker kan çeşm-i giryânım
Uyarır halkı "efgânım" kara bahtım uyanmaz mı
FUZULİ
FUZULİ'nin bu musammat gazelinden aldığımız bir kaç beyitten her birini ortadan ikiye bölebiliriz.
Beni candan usandırdı
Cefâdan" yâr usanmaz mı
Felekler yandı "âhımdan"
Murâdım şem'i yanmaz mı
Yek Ahenk Gazel örneği
Ağyâre nigâh etmediğin nâz sanırdım
Çok lutf imiş ol âşıka ben az sanırdım
Seyr eylemesem âyînede aks-i cemâlin
Hüsn ile seni meh gibi mümtâz sanırdım
Ma'mûr idügin bilmez idim böyle harâbât
Mestâneleri hâne-ber-endâz sanırdım
Sihr etdiğini senden işitdim yine Nef'î
Yoksa sözünü hep senin i'câz sanırdım
NEFİ
NABİ'DEN YEK AHNEK VE HİKEMİ TARZ GAZEL ÖRNEĞİ
Gül-sitân-ı dehre geldik reng yok bû kalmamış
Sâye-endâz-ı kerem bir nahl-i dil-cû kalmamış
Eylemiş der-beste dükkânın tabîb-i rüzgâr
Hokka-i pîrûze-i gerdûnda dârû kalmamış
Teşne-gânın çâk çâk olmuş leb-i hâhiş-keri
Çeşme-sâr-ı merhametde bir içim su kalmamış
Kadrin anlar yok bilür yok her dür-i sencîdenin
Çârsû-yi kaabiliyyetde terâzû kalmamış
Ceyş-i gamdan kande itsün ilticâ ehl-i niyaz
Kal'a-i himmetde Nâbî burç ü bârû kalmamış
NABİ,
NEDİM'DEN ŞUHANE GAZEL ÖRNEĞİ
Tahammül mülkünü yıktın Hulagu Han mısın kafir
Aman dünyayı yaktın ateş-i suzan mısın kafir
Kız oğlan nazı nazın şehlevend avazı avazın
Belasın ben de bilmem kız mısın oğlan mısın kafir
Ne ma'na gösterir duşundaki ol ateşin atlas
Ki ya'ni şule-i cansuz-ı hüsn ü an mısın kafir
Nedir bu gizli gizli ahlar çak-i giribanlar
Aceb bir şuha sende aşık-ı nalan mısın kafir
Sana kimisi canım kimi cananım deyü söyler
Nesin sen doğru söyle can mısın canan mısın kafir
Şarab-ı ateşinin keyfi rüyun şul'elendirmiş
Bu haletle çerağ-ı meclis-i mestan mısın kafir
Niçin sık sık bakarsın öyle mirat-ı mücellaya
Meğer sen dahi kendi hüsnüne hayran mısın kafir
Nedim-i zarı bir kafir esir etmiş işitmiştim
Sen ol cellad-ı din ol düşmeni iman mısın kafir
NEDİM,
YEK AVAZ GAZEL ÖRNEĞİ
Hâsılım yoh ser-i kûyunda belâdan gayrı
Garazım yoh reh-i aşkında fenâdan gayrı
Ney-i bezm-i gamem ey âh ne bulsan yele ver
Oda yanmış kuru cismimde hevâdan gayrı
Yetti bîkesliğim ol gaayete kim çevremde
Kimse yoh çevrile girdâb-ı belâdan gayrı
Ne yanar kimse bana âteş-i dilden özge
Ne açar kimse kapım bâd-i sebâdan gayrı
Bezm-i aşk içre Fuzûlî nice âh eylemeyen
Ne temettu bulunur bende sadâdan gayrı
FUZULİ
TANZİMAT DÖNEMİ GAZEL ÖRNEĞİ ZİYA PAŞA
Yârân dağıldı sohbet-i meyhane kalmadı
Ol işret ol muhabbet o peymâne kalmadı
Gûş etme eski na’raları kûy-ı yârdan
Gûyâ ki deşt-i aşkta dîvâne kalmadı
Her târı oldu berzede-i dest-i rûziğâr
Ettikleri o zülf-i perişâne kalmadı
Hep âşinâ-yı devlet-i ihsanın oldu halk
Bir benden özge bezmine bîgâne kalmadı
Yaktın fütâdegânını hâkister eyledin
Ey şem’ külfet eyleme pervane kalmadı
Dübeşte olma âleme sultan isen dahi
Bir mülktür cihan ki Süleyman’a kalmadı
Herkes zebûn-fikr-i ma’âş oldu asrda
Evvelki şevk-i meclis-i rindâne kalmadı
Taşlar yedirir nân yerine bir zaman felek
Nân verdi şimdi âh ki dendâne kalmadı
Olmaz o şuha hiçbirisi kârger
Ziyâ efsun tükendi denmedik efsâne kalmadı
Ziya Paşa
KAYNAKÇA
[1] Haluk İPEKTEN, Gazel, hedebiyatekibi.com/index.php?option=com_
[2] Haluk İPEKTEN, Gazel, hedebiyatekibi.com/index.php?option=com_
[3] Haluk İPEKTEN, Gazel, hedebiyatekibi.com/index.php?option=com_
[4] Şerife Yalçınkaya, GAZELDE KIRILMA BEYİTLERİ: BEYTÜ’L-GAZELLER, Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, Sayı/Number: 14, Ocak / January 2008, s.
[5] Şerife Yalçınkaya, GAZELDE KIRILMA BEYİTLERİ: BEYTÜ’L-GAZELLER, Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, Sayı/Number: 14, Ocak / January 2008, s.
[6] Tâhirü’l-Mevlevî, Edebiyat Lügati, İstanbul 1973, s. 180-181.
Sitedeki yazıların tüm hakları ve sorumluluğu yazı
sahiplerine aittir. Yazıların izin alınmadan kopyalanması ve kullanılması 5846 sayılı
Fikir ve Sanat Eserleri Yasasına göre suçtur. Aksi davranışlara karşın yasal işlemlere
başvurulacaktır.
Yapılan Yorumlar
ESA
07 Ocak 2017 Cumartesi 11:26:00
Bu inceleem için Gazel hakkında şu ana dek yazılmış en kapsamlı ve en faydalı yazı budur diyebiliriz.
Salih Özel (Evreni)
04 Haziran 2018 Pazartesi 02:27:21
Okuya okuya öğreneceğiz, yaza yaza eksiklerimizi tamamlayacağız inşallah. Bilgiler için teşekkürler hocam.