AĞIZ NEDİR AĞIZ VE AKSAN

Ağız dilbilimde aksan ile yakın hatta eş anlamlı olarak kullanılmıştır. Aksan ve Ağız  bir ülkenin çeşitli bölge, il veya ilçelerinde sadece sözcüklerin söyleyişlerinde oluşan küçük ses değişimlerini ifade eder.  Yani ağız;  aynı lehçenin şivelerinden bir şivenin alt koludur.

Ağız  veya  aksan aynı kökenden gelen ana bir dilin lehçesinin standart bir yazı diline mensup bir şive dairesine dâhil oldukları halde o şivenin sözcüklerinin söyleyişlerinde ve sesli telaffuzlarında yöreler, bölgeler, şehirler içinde ortaya çıkan ses ve söyleyiş  farklılığına denir

Esasında dilbilimciler;  lehçe, şive ağız nedir sorularına tartışmasız bir şekilde kabul edilebilecek kadar ayırt edici ve net cevap vermemişlerdir. Verilen cevapların pek çoğu muğlaktır ve bu cevaplar lehçeyi şive ile şiveyi de ağız ile karıştırmış durumdadır.

Zeynep Korkmaz , ağız terimini şu şekilde tanımlar.: “Bir dilin veya lehçenin daha küçük yerleşim bölgelerinde yazı diline oranla birbirinden az çok ayrılan konuşma biçimleri: Türkiye Türkçesinin İstanbul ağzı. Aydın ağzı. Konya ağzı, Nevşehir ağzı, Taşra ağzı. Anadolu ve Rumeli ağızları gibi”[1]

Muharrem Ergin ise : “Ağız, bir dilin bir şive içinde mevcut olan ve söyleyiş farklarına dayanan küçük kollara; bir memleketin çeşitli bölge ve şehirlerinin kelimeleri söyleyiş bakımından birbirinden ayrı olan konuşmalarına verdiğimiz addır. Ağızlarda ses (söyleyiş), şivelerde ses ve şekil, lehçelerde’ ise ses ve şekilden başka kelime ayrılıkları, kelime sahasına inen ayrılıklar bulunur”[2] şeklinde tarif eder.

“Ağız., aynı kökenden geldiği üst sistem durumundaki bir standart dile bağlı, doğal olarak ortaya çıkmış; aile ve dost çevresinde, iş yerlerinde; okur yazarlığı az, bulunduğu bölgeden uzun süre ayrı kalmamış insanlarca sözlü iletişimde dilin başka türleriyle karşı karşıya gelme oranına göre değişen biçimde kullanılan, resmi ortamlarda kullanılmasından kaçınılan, yazılı bir gelenek oluşturamamış, iletişim alanı sınırlı, bağlı olduğu üst sistemden dilin her alanında karşılıklı anlaşmanın korunacağı oranda ayrılabilen, prestiji standart dile göre daha az yerel konuşma biçimleridir”[3]

Ağızdaki değişimler seslerle sınırlı kalmıştır. Ağızlarda gramer yapısında, cümle kurgularında ve kelimelerde farklılıklar bulunmaz. Ancak belirli sayıdaki sesler  standart yazı dilindeki özelliklerinden az bucuk farklı olarak telaffuz edilmektedir. Örneğin Karadeniz ağzında "g" sesinin "c" gibi çıkarıldığı görülür: "Celdum", "cittum". Örneğin Ege ağızlarında  yazı dilindeki “biliyorum”  kelimesi konuşma dilinde “biliyom” şeklinde telaffuz edilir.

Aksan “bir ülkenin halkına özgü ses perdesi değişiklikleri, vurgulama özelliği” anlamı ile dilbilimdeki “ağız” terimi ile eş anlamlı bir terim olarak kullanılır.

Dünyadaki pek çok dilin standart yazı dili ile çeşitli yörelerinde konuşulan aksanları da vardır.  Bir dildeki ağızlar ve aksanlar, coğrafik nedenler, temas hakinde bulundukları farklı diller ve kültürler, sosyolojik etkiler ve diğer yöresel faktörlerin toplamları sonucunda oluşur.  

Aksan ve ağız aynı ana dilin aynı lehçe ve şive grubu içinde olmakla birlikte farklı yörelerde ortaya çıkan yörelere özgü söyleyiş özelliği, bölgesel söyleyiş ya da konuşma şekli olmaktadır. Bir ana dilin şive ve ağız gibi alt kollarında görülen ve fark edilen telaffuz farkları aksan veya ağız olarak ifade edilir.  Aksan ve ağızlar daha ziyade kelimelerin vurgu ve tonlamalarında fark edilen, seslerde kelimelerde ve söyleyişte ortaya çıkan söyleme farklarıdır.

Kısaca  ağız, bir şivenin standart diline dâhil yörelerindeki konuşma dilinde doğal ve yerel eğilimlerle ortaya çıkan aynı şivenin söyleyiş varyantlarıdır. Aynı şivenin, aynı dil coğrafyasına dâhil olan yörelerinde konuşulan canlı dildeki kelimelerin yöreden yöreye farklı telaffuz edilmesi, değişik söylenişi, şivenin alt ayırımları olan ağızları oluşturur.  Seslendirme nitelikleri yönlerinden hususi özellikler ortaya çıkaran ağızlardaki seslendirme ve telaffuz farklılıkları yöredeki kişinin eğitim düzeyine göre yazıya veya resmi diyaloglara ya hiç yansımaz veya kısmen yansıtılır.

Ülkemizdeki Türkçenin Rumeli, Karadeniz, Erzurum ve Kars ağızları belli başı ağızlarıdır.

Ağız ve aksanlarda ortaya çıkan bu gibi farklılaşmaların standart yazı diline aktarılması asla “makbul sayılamaz; yazı dili içerisinde eritilip, zamanla ortadan kaldırılmaları hedeflenir” (Güneş 1999: 20).[4]

Eğitimli insanların yetiştikleri yörelerdeki aksanları konuşma diline yansıtması bile abes görülebilir.

KAYNAKÇA 

[1] KORKMAZ, Zeynep (1992 ) Gramer Terimleri Sözlüğü. Ankara: TDK.s.4

[2] ERGİN. Muharrem (1998) Edebiyat ve Eğitim Fakültelerinin Türk Dili ve Edebiyatı Bölümleri İçin Türk Dil Bilgisi, İstanbul: Bayrak, s.10

[3] Nurettin DEMİR,” AĞIZ TERİMİ ÜZERİNE” Türk Bilig . 2002/4: 105-116.

[4] GÜNEŞ, Sezai (1999) Türk Dil Bilgisi. 4. Baskı, İzmir