AHLÂT-I ERBAA

 

İnsan bedeninde   insanın canlılık fonksiyonlarını temellendiren dört hılt yani “ bir şeye karışmış olan insanın biyolojik, ahlâkî ve psikolojik fonksiyonlarını etkileyen dört sıvıdır. Bu dört sıvı ise  safra, kan, sevda  ve balgam olarak düşünülmüştür.

 

Ahlat – Erba İslam  ansiklopedisi : “Antikçağ ve Ortaçağ’da insanın biyolojik, ahlâkî ve psikolojik fonksiyonlarını etkilediği kabul edilen dört sıvı madde.”[1] Şeklinde açıklamış, M. Talat Onay ise ,  “bir şeye karışmış  dört hılt, sevda, safra, dem ve balgam olarak izah etmiştir.”[2] 

 

Eskilerin inançlarına göre  hastalıklar bu dört  sıvıdan birinin diğerine galebe çalmasından baskın çıkmasından, birinin diğerinin dengesini bozarak birinin kirlenmesinden  ortaya çıkmaktadır.  Eski tıbba göre, kan, balgam, safra ve sarı safranın insan vücudunda dengeli olması gerekir eğer bunlardan birisi kirlenirse veya hasta bu hıltlerden birinin kirlenmesine maruz kalmışsa hastalanmış demektir.

 

Antik Mısırlı hekimler, bünyedeki kan, balgam, kara safra ve sarı safranın kirlenmesini  hastalık nedeni olarak  düşünmüşler tedavilerini  kirlenmiş bu sıvıların t  boşaltılması (kan almak, müshil vermek vb.)  ile düzelebileceği yolunda düşünmüşlerdir.  Ahlat nazariyesini  ise Hipokrat geliştirmiş bu anlayış XIX. yüzyıla kadar tesirini sürdürmüştür. [3] Bu teze göre  sağlık vücuttaki  sıvıların dengede oluşu, hastalık ise bu dengenin bozulması şeklinde düşünülmüştür.

 

Eski tabiplere göre  bu dört sıvı  ve onlara nisbet edilen sıcaklık, soğukluk, kuruluk ve yaşlık şeklindeki nitelikler, İslâm dünyasında mizaç teorilerinin geliştirilmesine yol açmıştır. Demevî (sanguin), balgamî (flegmatique), safravî (colerique) ve sevdâî (mélancolique”[4] Bu dört sıvının vucuttaki baskınlıkları veya kirlenmeleri  p sikolojik tiplemeler yanı sıra, mahrur (sıcak tabiatlı), mebrûd (soğuk tabiatlı), yâbis (kuru tabiatlı) ve mertub (yaş tabiatlı) şeklinde dört niteliğe dayalı karakter oluşturmuştur.[5]

 

Safra:  Kara ve sarı safra öd kesesindeki maidir.  Öd kesesinde bulunan sarı veya mavi renkli sıvıdır. Safravi ise  mizacında safra galip gelen kişidir. Bu kişilerin gözükararır,başı döner., yüzü ve gözü  sararır.

 

Balgam: Boğazda hasıl olan cerahat ve kirlenmedir. Balgami ise mizacında balgam hıltı etken olan kişidir.

 

Dem : Kan demektir.  Demevi ise kanı çok olan kanı diğer hıltlerine gelip gelen kişidir.

 

Sevda: arzu,  tamah, hırs ve aşk gibi illetlere tutulmuş olan mizacında bunlar galip gelmiş olan kişidir. Bu illet  insanda ortaya çıkınca  gama düşer, sıkıntılı olur, bazan de kendini telef eder, yok eder.

 

Bu  eski düşünceye göre hastalık bu sıvılardan birisinin diğerine galip gelmesi ile ortaya çıkmaktadır.  Bu dört sıvı bir diğerine baskın gelince ortaya çıkar, bu hastalıklardan kendisini koruyan durum ise mizaçtır.  Ahlat-ı Erbaa sı yerinde ve dengeli olma durumu sıhhati ve mizacı ifade eder.

 

Ahlat-ı erba  inancı  edebiyatımızda çok kullanılmış, divan şiirinin başlıca   malzemelerinden birisi olmuştur.  Edebiyata bu hıltların her biri  ayrı ayrı mazmunlar halinde kullanılmıştır.

 

Hamdü lillah ki mizacında veliyyy-i niamın
İ’tidal oldu bedidâr u tagayyür nâbûd      Sünbüzade Vehbi

 

Şükürler olsun ki velinimetimizin ahlat-ı erbası dengeye geldi yani sıhhat buldu. Şimdi bütün hıltlarda itidal baş gösterdi. [6]

KAYNAKÇA

 

• [1] Ayşegül Demirhan Erdemir, AHLÂT-ı ERBA, TDV İA, cilt: 02; sayfa: 24
• [2] A Talat Onay, Edebiyatımızda Terimler, MEB, İstanbul, 1996 shf 91
• [3] Ayşegül Demirhan Erdemir, AHLÂT-ı ERBA, TDV İA, cilt: 02; sayfa: 24
• [4] Ayşegül Demirhan Erdemir, AHLÂT-ı ERBA, TDV İA, cilt: 02; sayfa: 24
• [5] İhvân-ı Safâ, Resâil, Beyrut 1376-77/1957
• [6] A Talat Onay, Edebiyatımızda Terimler, MEB, İstanbul, 1996 shf 91