AHLAT MEZARLARI

 

 AHLAT MEZARLARI

Ahlat, Van Gölü'nün kuzeybatı kıyısında sahil kenarında kurulu, 35.000 nüfuslu, Bitlis iline bağlı bir ilçedir. Kuzeyinde Muş iline bağlı Bulanık ve Malazgirt ilçeleri, batısında Muş ili, güneyinde Van Gölü, güneybatısında Tatvan ve Bitlis, doğusunda ise yine Van Gölü ve Adilcevaz ilçesiyle sınırlıdır.

Urartu, Pers, Asur  Sasani,  Bizans, Arap, Harzemşahlar, Selçuklular, İlhanlılar,  İran ve Osmanlıların kültür  ve medeniyetlerini gören çeşitli devletlerin ve beyliklerin yönetiminde kalan  Ahlat, mezar taşları ile ünlü bir yerleşim yeridir. Ahlat, 1043 ten itibaren Selçuklu Türkleri ile tanışmaya başlamış, Alparslan zamanında Türk akıncıların üssü olmuştur. Alparslan,  Romenos Deogenes ile çarpışmaya giderken Ahlat’tan hareket etmiştir. Ertuğrul gazinin doğum yeri olan Ahlat,  Türk mezar geleneğinin en çarpıcı örneklerini barındırıyor olması bakımından özel bir önem ve yere sahiptir.

Ahlat, Türk taş işçiliği ve mezar yapma geleneği sanatındaki önemli yerinin yanı sıra “Ahlat Taşı” diye bilinen ve bölge mimarisinde önemli bir yeri olan taşıyla da meşhurdur.  Bu taş yüzyıllardır tarihi eserlerin yapımında kullanıldığı gibi gibi, günümüzde de tarihi mimari eserlerin onarımında kullanılmaktadır.

13. yy dan itibaren Ahlat’ın çok büyük bir şehir haline geldiği Selçuklulardan kalan mezar taşlarının sayısından da belli olmaktadır. Bu yıllarda Ahlat’ın Amid’den sonraki en büyük şehir olduğu söylenebilir. “XIII. Asırda bir depremden sonra 120.000 hanenin Kahire’ye göç etmesi, Ahlat’ın en mühim bilim ve sanat merkezlerinden biri oluşu ve mezarlıkların büyüklüğüdür.”  (1)

Ahlat, tarihi mezarlıklarıyla ön plana çıkan bir ilçemizdir. Selçuklulardan kalan mezar taşları Türk tarihi açısından önemli bir değere sahiptir. Selçuklular dönemine ait, lahit mezar özelliği taşıyan kümbet mezarlar da bulunmaktadır.  Bu mezarlar Ahlat'a özgü taşlar ve taş işçiliği ile yapılmıştır. İlçede taş işlemeciliğinin ön planda olduğunun bir göstergesi olan bu kümbetlerde, dönemin saygın kişilerinin mezarları bulunmaktadır. İlçede daha pek çok tarihi mezar kalıntıları vardır. Doğu Anadolu’da, Akkoyunlu ve Selçuklular dönemlerinde koyun, koç ve atlardan oluşan mezar taşlarına rastlanmıştır. Bunun yanı sıra, çeşitli taşlar mezar veya mezar anıtı olarak dikilmişlerdir.

Yaklaşık, 210 bin metrekarelik düz bir alan olan bu mezarlıkta 8 binin üzerinde irili ufaklı mezar vardır. (2 . ww.forumgercek.com/showthread.php?t=60441) : “Şahideler üzerinde şiirler,  ölen kişinin vasiyeti ya da geride kalanların isteği hayata, kadere ölüm ve ahirete ilişkin düşünce ve inançları yansıtırlar.”  ( 3. .ahlat.gov.tr/index.php?option=com_content&view=article&id= ) Bu mezarlardan 768 tane şahideli mezar günümüze kadar ulaşmayı başarmıştır. 

Ahlat mezar taşları devlet tarafından 30- 40 yıl önce temizlenmiş, fakat geçen bu yılla zarfında yanından geçen karayolu ve egzoz dumanları sebebiyle yeniden kirlenmiş ve çok daha kötü bir duruma düşmüştür. ( 4..dailymotion.com/video/x9pwm7_ahlat-taki-abidevi-mezar-)

AHLAT MEZAR TAŞLARI VE  MOTİFLERİ

Ahlat Mezar taşları ülkemizin diğer yerlerinde pek rastlanılmayan motif, desen tip ve şekil zenginliğine sahiptir. Mezar taşlarının şekil, tip ve motif zenginliğinin sebebi ise çok değişik

kültürlere ait mezar geleneğinin Ahlat’a özgü bir nitelik kazanmış olmasıdır.   Ahlatşahlar, Eyyubiler, Selçuklular ve çoğunluğu İlhanlılar dönemine ait olan bu mezar taşları üzerindeki motif zenginliğinin sebebi değişik kültürlere ait mezarların bir arada olması ile açıklanabilir.

Ahlat mezar taşlarının bazıları 3-4 m yüksekliğindedir.  Bu taşlar Ahlat Mezarlığına uzak yerlerden getirilmişlerdir.  Selçukluların mimari de uyguladığı ince ve sık işlenmiş dekoratif motifler bu mezar taşlarında da kullanılmıştır. “ Bazı taşlarda geometrik motifler, bazılarında da bitkisel motiflere yer verilmiştir. Çoğu kez de, aynı mezar taşında her ikisi birlikte kullanılmıştır. Selçuklu mimari yapılarında görülen mihraplar, mukarnaslar, rozetler, yıldız, fırfır motifleri…,”  ayrıca  laleler, saç örgüleri,  çeşitli bordürler …” stilize hayvan, bitki, yazı şekilleri, mimari alınlıklar da”  ( 5:  forumdas.net/bitlis/ahlat-mezar-taslari-bitlis-90494/ ) gibi Selçukluların diğer mimari eserlerinde de karşımıza çıkan süslemeler Ahlat’taki mezar taşlarını üzerlerine işlenmiştir.

Bazı kaynaklara göre Ahlat’taki mezarlığın Selçuklu Mezarlığı olarak şekillenmesi, Malazgirt savaşı ile ilgilidir. Bir çok kaynağa göre Ahlat Mezarlığı,  Malazgirt savaşında ölen şehitlerin yattığı yerdir. “Ahlat’taki Meydanlık Mezarlığı, Malazgirt Savaşı’nda şehit düşenler için hazırlanmış bir mezarlıktır. Buradaki mezar taşlarında palmet, lotüs, rumi, rozet, geometrik geçmeler, laleler, saç örgüleri çeşitli bordür süslemeleri karşımıza çıkmaktadır. Buradaki mezar taşlarını ön ve arka yüzlerinde, yan cephelerinde, birbirlerinden farklı ayrı motifler işlenmiştir.”  ( 5. Forumdas.net/bitlis/ahlat-mezar-taslari-bitlis-90494/)   Ahlat mezarlığın Malazgirt Savaşından sonra görkemli bir mezarlık haline geldiği mezarların ölen kişilerin konumlarına göre yapıldığı ortaya çıkmaktadır.  “Bu mezar taşların yükseklikleri ise ölenin sosyal konumu dikkate alınarak yapılmıştır. Bundan ötürü de bazılarının boyları 1 m.den 4-5 m’ye kadar ulaşmaktadır. Bu taşlar üzerinde nakkaşların, hattatların isimleri, imzaları bulunmaktadır.”  Mezar taşlarında Selçuklu eserlerinde görülen mihraplar, mukarnaslar, rozetler, yıldız, fırfır motifleri bu mezarlarda da görülmektedir. Ayrıca hayvan, bitki, yazı şekilleri, mimari alınlıklar mezar taşlarında görülen diğer mimari unsurlardır.

Ahlat mezar taşlarında stilize edilmiş ejder motifleri de görülmektedir.  Erzurum, Sivas, Divriği gibi Selçuklu eserlerinin yoğun olduğu yerlerdeki kervansaray, cami, medrese ve şifahanelerin taç kapılarında gözüken palmiye, ejder, çift başlı yılan , çift başlı kartal ve aslan  figürlerinden bazılarına da bu taşların üzerinde görmek mümkün olmaktadır.  Bu tip figürleri taşıyan mezarların pek çoğu lahit şahideli ve sanduka şeklindedir.  Bazı Selçuklu mezarları ise oda şeklinde yapılmıştır. Oda şeklinde yapılan mezarların pek çoğu toprağın altında kalmış olduğundan günümüzde bilinmemektedir. Oda şeklinde yapılmış olan mezarlar ile İslamiyet öncesi Türklere ait kurganlar arasında ilgi ve benzerlik gösterilebilir

Ahlat Mezar taşlarının değişik stillerde yapılmış olmasının diğer bir nedeni ise  bir Ahlat tarihinin karmaşık oluşu, değişik kültürlerin  etkisi, farklı medeniyetlere ait mezarların bir mezar alanında birleşmiş olmasıdır.

 

AHLAT MEZAR TAŞLARININ ŞEKİLLERİ VE TÜRLERİ

Prof. Dr. Beyhan Karamağaralı Ahlat Mezar Taşlarını şu gruplara ayırır: Şahideli mezarlar, şahidesiz mezarlar, prizmatik sandukalar ve çatma lahitler. “ Bunlardan sayıları bin civarında olan şahideli mezarlar özellikle alışılmış ölçülerden çok büyük 3.50 m. yüksekliğe varan ve her cephesinde süsleme bulunan dikdörtgen prizma şeklindeki şahideleriyle Ahlat mezar taşlarını karakterize ve temsil etmektedir.”  ( 6. https://www.ahlatsehitligi.com/index.php?option=com_conten)

Ahlat mezar taşları üç ana gurupta toplanmaktadırlar:

Çatma lahitler:

" Çatma lahitler gri tüften kesilmiş iki uzun levhanın, üst kenarlarda bir açı meydana getirecek biçimde birbirleriyle bağlanmasıyla meydana gelmektedir. Bu lahitlerde baş ve ayakuçları üçgen biçimli boşlukların önüne konulan küçük taş bloklardan meydana gelmiştir. Üzerlerine kufi yazılar yazılmış örnekleri bulunmaktadır.

Şahidesiz prizmatik sandukalar:

Müslüman toplumların yaygın biçimde kullandıkları bu tür mezarlar Ahlat’ta iki gurupta kullanılmıştır. Bunlar yekpare gövdeli basit sandukalar ve gövdeli, kapaklı sandukalar olmak üzere iki gurupta toplanabilmektedir.

Yekpare gövdeli basit sandukalar kaidesiz veya alçak, ensiz birkaç basamaklı bir kaide ile birlikte aynı taştan kesilmişlerdir. Çoğunluklu da yekpare bir kitle oluşturmaktadırlar. Bunlarda iki yanlarda ki yüzeylere kufi yazı ile ölünün kimliği ile ayetler yazılmıştır.

Gövdeli ve kapaklı sandukalarda ise sandık biçimindedirler. İçi boş bir gövde ile bunun üzerini örten beş kenarlı prizma biçiminde bir kapaktan oluşmuşlardır. Bunların üzerine de ölünün kimliği ile Kur’an dan alınma ayetler yazılıdır.

Şahideli Mezar taşları:

Şahideli mezarlar değişik örnekler ortaya koymaktadır. Bazılarında yalnızca baş taşı, bazen de hem baş hem ayak taşı olan örneklerdir. Ahlat mezar taşlarında bu tip mezar taşları çoğunluktadır.

Ahlat mezar taşları kırımızı tüf taşından yapılmışlardır. Ayrıca sandukalar silindirik, sütun biçiminde ve üç parçadan oluşmuş üzeri açık örneklerdir. Bunun yanı sıra tekne biçiminde ve dikdörtgen prizma biçiminde yekpare taştan oyularak yapılmış örnekler de bulunmaktadır." ( Alıntı: Forumdas.net/bitlis/ahlat-,)  ( Geniş Bilgi İçin Bkz: https://estelll.blogcu.com/)

SANDUKALAR

Sandukaları tiplerinin genel vasıflarına göre;

 

1 – Silindirik Sandukalar

2 – Sütun biçiminde sandukalar

3 – Üç parçadan müteşekkil üzeri açık sandukalar

4 – Tekne biçiminde sandukalar

5 – Dikdörtgen prizma biçiminde yekpare sandukalar

 

Olmak üzere beş grupta incelemek mümkündür. Bu beş tip sanduka, birbirinden zaman bakımından kesin çizgilerle ayrılmamakla beraber, genel olarak birbirlerini takip etmekte ve ayrı ayrı devirleri temsil etmektedir. (Alıntı:  Geniş Bilgi İçin Bkz: https://estelll.blogcu.com/)

 

https://www.ahlat.gov.tr/index.php?option=com

 

 

AHLAT’TAKİ MEZARLIKLAR

1- Meydanlık Kabristanı ( Selçuklu Mezarlığı )

   Ahlat’ın en büyük mezarlığıdır. Bu mezarlık doğudan batıya doğru İkikubbe Mahallesi ile Harabeşehir arasındaki geniş düzlüğü kaplar. Meydanlık Mezarlığında XII. asrın başından XVI. asra kadar tarihlenen muhletif tiplerde takriben bin kadar mezar taşı bulunmaktadır.

2-Taht-ı Süleyman Mahallesi Mezarlığı

   “Kara Şeyh” mezarlığı da denilen mezarlık Taht-ı Süleyman Mahallesi’nde bulunur.  Burada XIV. asra ait pek çok şahideli eser, bir akıt ve bir koyun heykeli mevcuttur. Koyun heykeli bulunan mezarlık Akkoyunlu Türklerine aittir. Akıt denilen mezarlık tipi ise Eski Türk Kurganlarının bir benzeri ve kurgan mezar tipinin İslami döneme dek uzanan bir özelliğidir.

3-Kırklar Mezarlığı

    “Kırk Kardaş” mezarlığı olarak da bilinir. Bu mezarlık Ahlat’ın Kırklar mahallesindedir. Buradaki mezarlar XIII. ve XIV. asra aittir. Bu mezarlıkta “Orta Asya Balbalları” nı anımsatan insan şeklinde şahideler de mevcuttur. (6. https://www.ahlatsehitligi.com/index.php?option=com_content&view=a)

 

4-Merkez (Erkizan) Mezarlığı

   “Kayalı Mezarlığı” olarak da anılan bu mezarlık Şeyh Necmeddin ve Erzen Hatun kümbetlerinin bulunduğu Erkizan Mahallesindedir. Prof. Dr. Beyhan Karamağaralı hocamız bu mevkiinin isminin “Kayı” dan geldiğini söylemektedir. (6.A hlatsehitligi.com/index.php?option=com_content&view=a) Bilindiği gibi Osmanlılar ve Kayı Boyu ilk önce Ahlat’a yerleşmiş, Ertuğrul Gazi burada doğmuş,  Kayı boyu daha sonra Söğüt İlçesine yerleştirilmiştir. Bu mezarlık Kayı Boyu’nun Ahlat’taki hatırasıdır.

5- Kale Mezarlığı

   Osmanlı kalesinin kuzeydoğusunda bulunan bu mezarlıkta, Ahlat’ın Osmanlı dönemi mezarları bulunmaktadır. Bu mezarlar, işçilik ve tezyinat bakımından önem taşımayan kabaca yapılmış mezarlardır

 

Akıtlar

“Prof. Dr. Beyhan Karamağaralı’nın “Tümülüs tarzındaki eski Türk mezarları” diye tanımladığı ve Ahlat halkı tarafından “Akıt” diye adlandırılan kısmen toprağın altında bulunan bu mezarların gövdelerinin üzeri değişik şekilde tonozla örtülmüş ve iç mekanlar küçük mazgal pencereleri ile aydınlatılmıştır. Akıtlar; kare, dikdörtgen, sekizgen ve dairevi plan üzerine düzgün kesme taşla inşa edilmiş bir veya iç içe iki üç odadan oluşmaktadır.   XI. ve XII. yy.larda inşa edilmiş akıtlara Anadolu’nun başka yerlerinde tesadüf edilemez. Anadolu’nun dışındaki tek örnek ise Turfan yakınlarındaki Astana civarında bulunan mezarlıktadır.” (  6. Ahlatsehitligi.com/index.php?option=com_content&view=a, Kaynak, Beyhan Karamağaralı, ag.e, 1992 )

Selçuklu dönemi taş işçiliği, inanışları ve yaşam biçimini en güzel şekilde yansıtan mezar taşları ile UNESCO Dünya Miras Listesi’ne önerilecek adaylar arasındadır. (7.https://www.kulturvarliklari.gov.tr/TR,44397/ahlat-eski-yerlesimi-ve-mezar-taslari-bitlis.html)

“Dünya Kültürel ve Doğal Miras Endikatif (Geçici) Listesine Doğu Anadolu Bölgesinin Van Gölü kıyısında yer alan Selçuklu kenti Ahlat tarihi yerleşimi ve mezar taşları, Selçuklu dönemi taş işçiliği, inanışlar ve yaşam biçiminin örneği olarak alınmıştır.” ( 8 ahlat.gov.tr/index.php?)

 

KAYNAKÇA

• Ana Kaynak: Beyhan Karamağaralı, Ahlat Mezar Taşları, Ankara 1992,
• https://estelll.blogcu.com/ahlat-mezar-taslari/845093
• forumgercek.com/showthread.php?t=60441
• gov.tr/index.php?option=com_content&view=article&id=
• com/video/x9pwm7_ahlat-taki-abidevi-mezar
• net/bitlis/ahlat-mezar-taslari-bitlis-90494
• . https://www.ahlatsehitligi.com/index.php?option=com_conten
• https://www.kulturvarliklari.gov.tr/TR,44397/ahlat-eski-yerlesimi-ve-mezar-taslari-bitlis.htm
• https://www.ahlat.gov.tr/index.php?option=com_content&view=article&id=54&
• https://www.ahlattasi.com/
• https://www.ahlatinsesi.com/index.php?option=