Alfabemizde Sesler Geniş Dar Yuvarlak İnce Ünlüler ve Sessizler

TÜRK ALFABESİNDE SESLER

Türk alfabesinde 8'i ünlü 21'i ünsüz olmak üzere 29 harf vardır.

a,  e,  ı,  i,  o,  ö,  u,  ü. : harfleri sesli  harflerdir.

b,c,ç,d,e,f,g,ğ,h,j,k,l,m,n,p,r,s,ş,t,v,y,z. : harfleri sessiz ( ünsüz ) harflerdir.

ÜNLÜLERİN ÖZELLİKLERİ:

Vokal, sesli ve ünlü bir birlerinin eş anlamlısıdır. Başka bir sesin yardımı olmadan, seslendirilebilen seslerdir:  Bu sesler alfabetik karşılıkları:    

a,  e,  ı,  i,  o,  ö,  u,  ü. ‘dur.

Ünlü harflerin söyleniş ve yazımdaki özelliklerine göre şu şekillerde sınıflandırılır:

Ünlü: sesli, vokal

Ünsüz: sessiz, konsonant, eş anlamlılarıdır.

Kalın ve ince ünlüler:  ( Dilin ileri veya geride olmasına göre )

Seslendirilirken dilin ileri ve geride olmasına göre sınıflandırılırlar Ünlülerin söylenişleri sırasında dilimiz ileri veya gerideyken çıkarılabilir. Dilimizi ileri ittiren – dilimiz ilerideyken - çıkarılan ünlülere ince ünlü; dilimizi geri çektiren- dilimiz gerideyken- seslendirilebilen ünlülere de kalın ünlü denir.

     Kalın ünlü :    a,  ı,  o,  u

     İnce ünlü  :     e,  i,  ö,  ü

Türkçe kelimelerdeki ünlüler ya hep kalın ya da hep ince sesliler – ünlüler – alabilir. Bu bakımdan seslilerin kelimelere yerleşme özelliğinden dolayı büyük ünlü uyumu kuralı oluşmuştur.

Kazancılık   ( hepsi kalın )

Ağaçlandırma çalışmaları  ( hepsi kalın ünlü

Besiciliğimizin   ( hepsi ince sesli )

İlişkilendirilememiş  ( hepsi ince sesli)  

Düz ve yuvarlak ünlüler: ( dudakların aldığı şekle göre )

Ünlüler söylenişleri sırasında dudaklarımız yuvarlak veya düz bir şekil alır. Dudaklarımız düzken söylenebilen harflere düz ünlü; yuvarlaklaştırılarak söylenebilen harflere de yuvarlak ünlü denir.

     Düz ünlüler           :    a,  e,  ı,  i

     Yuvarlak ünlüler   :    o,  ö,  u,  ü

Türkçe kelimler seslilerini dudakların şekline göre de alabilir. Bu durum dilimizde – düzlük, yuvarlaklık, genişlik darlık uyumunu oluşturur.

Bu kurala göre: Kelimedeki ilk sesli düz ise, kelimenin diğer seslileri de düz sesli olur.

Kağıtcılık

Kerestelerimiz

Kelimedeki ilk ses yuvarlak ise, kelimenin sonraki sesleri ya dar yuvarlak , ya da düz geniş olabilir.

                                 Koyunlar

                                 Kabuklar

Geniş ve dar ünlüler:

Harfler söylenişleri sırasında çenemizi hareketlendirir. Çenemizin aşağıya hareketi ile ağız boşluğu genişler. Bu biçimdeyken söylenebilen harflere geniş ünlü; çenemizi hareketlendirmeden söylenebilen harflere de dar ünlü denir.

     Geniş ünlüler      :   a,  e,  o,  ö

     Dar ünlüler          :   ı,   i,   u,  ü

Seslilerin düzlük, yuvarlaklık ve genişlik - darlık özelliklerinden küçük ünlü uyumu kuralı oluşmuştur.

DÜZ :      a ı e i

YUVARLAK: o u ö ü

Geniş:     a e o ö

Dar :        ı i u ü  

Kalın         a ı o u

İnce         e i ö ü

ÜNSÜZLERİN ÖZELLİKLERİ:

Dilimizde 21 ünsüz- sessiz, konsonant-  vardır. Bu sesler ancak bir ünlünün yardımıyla söylenebilir.  Sessizleri söyleyebilmemiz için genellikle "e" ünlüsü getirilir.  Bazı sessizleri çıkartabilmemiz için de “ a “ selisinse ihtiyaç duyarız   Bunu anlamak için  örneğin “b sesini çıkartmak için “ e “ seslisine, h, ve k sessizlerini kalın telaffuz etmek için “a “ sesine ihtiyaç duyarız.

Ünsüzler: b,c,ç,d,e,f,g,ğ,h,j,k,l,m,n,p,r,s,ş,t,v,y,z.

Söyleniş Biçimleri: be, ce, çe, de, fe, ge, yumuşak ge, he, je, ke, le, me, ne, pe, re, se, şe, te, ve, ye, ze.

Sert Ünsüzler: Söylenişleri sırasında ses tellerini titreştirmeyen ünsüzlerdir: ç, f, h, k, p, t, s, ş.

Yumuşak Ünsüzler: Söylenişleri sırasında ses tellerini titreştiren ünsüzlerdir: b, c, d, g, ğ, j, l, m, n, r, v, y, z.

Sürekli Ünsüzler: Sürekli söylenebilen ünsüzlerdir: b, c, d, f, g, ğ, h, j, l, m, n, r,s, ş, v, y, z.

Süreksiz Ünsüzler: Sürekli söylenemeyen ünsüzlerdir: ç, k, p, t.

Not: Ünsüzlerin sert ya da yumuşak olup olmadığını anlamak için ünsüzlerin başına bir ünlü getirilerek söylenir, işaret parmağıyla başparmağımızı gırtlağımızın üstüne bastırır, ses tellerinin titreştirtip titreştirtmedikleri yönünden saptarız.

Sert Ünüzler

Yumuşak Ünsüzler

Sürekli Ünsüzler

f, h, s, ş

ğ, j, l, m, n, r, v, y, z

Süreksiz Ünsüzler

ç, k, p, t

b, c, d, g

Not: Dilimizde ünlü uyumları olduğu gibi ünsüz uyumları da vardır.  Türkçe asıllı kelimler hem ünlü hem de ünsüzler bakımından uyumlara girmektedirler.    Dilimizdeki, ünlü ünsüz,  uyumları, daralma, sertleşme, yumuşama, göçüşme, benzeşme vb ses olayları için iligli linklere  tıklayınız