Azerbadegân Azerbaygân sözcükleri Azerbaycan’ın kökeni olan sözcükler olarak görülmüştür. Sözlüklerdeki anlamlarına bakarsak Azerbaycan kelimesi, “Azerbaygân” sözünün Arapçalaşmış halidir. Bu görüşe göre  “Azer” od (ateş), “baygân” yurt anlamına gelmektedir. Bu iki kelimenin birleşmesinden Azerbaygan yani “odyurdu” kelimesi ortaya çıkmıştır.[1]   Nitekim, Hz. İbrahim'in babasının adı da "Azer'dir. Hz İbrahim'in babsı put yapan biridir ve Arapçada  "Azer" sözcüğünün  puta tapan veya put yapan anlamına gelebileceği tahmin edilebilir.   Ancak “ Azer” sözcüğünün Arapça kökenli “âzer “sözcüğünden alakasız olarak Zerdüştlüğün kutsal ateşinin adı olan Atar’dan geldiği görüşü sözlükler açısından daha da doğru gibi gözükmektedir. Ayrıca günümüzdeki İran ve Afganistan'ın resmi takvimi olan Güneş Hicri takviminin dokuzuncu ayına " azar " denmektedir.  Böylelikle " Azar" sözcüğü  astrolojide" yay "bucuna tekabül etmiş olur. 

 

Azerbaycan isminin Zerdüşt tapınağı adından geldiğini savunan başka bir görüşe göre Azerbaycan adı "azer " + "bayegân"  birleşik sözcüğünden gelir. Bu görüş Azerbaycan’ın Zerdüşt dinine mensup Sasaniler toprakları olduğu, henüz Türklerin eline geçmediği süreci göz önünde bulundurmaktadır. Bu görüş Azer” od (ateş), “baygân” yurt anlamı ile Zerdüşt ateşgedelerine âzer-bâdegân veya âzera -bâyegân denmesi ile alaka kurmaktadır. Nitekim Tebriz şehrinin eski adı āẕar-ābādgān’dır[2] ve Tebriz’deki büyük ateşgedeye de âzer-bâdegân veya âzera –bâyegân denilirmiş. [3]

 

Şu halde Azerbaycan adının" Azerbadegân" yahut da  " Azerbaygân" sözcüklerinden geldiğini savunan görüşler konuyu Zerdüştlüğe, Sasanilere ve Zerdüştlerin kutsal ateşgedelerine bağlamaktadır. Bu görüşe uygun düşünenlere göre Azerbaycan adı : “Āzar" (Farsça:) Ateş, baycan veya orijinal olarak bilinen haliyle "Pāyegān" (Farsça) Muhafız/Koruyucu (Āzar Pāyegān = "Ateş Muhafızları") (anlamına gelmektedir.”[4]

Dil ve sözlük bağlamındaki bu görüşler  Saka  Türklerinin kadim yırdu olduğunu göz ardı ederek Azerbaycan’ın Türkler tarafından ele geçirilmeden önce Sasanilerin elindeki bir coğrafya olmasını dayanak göstermektedir. Nitekim Zerdüşt dinine bağlı olan Sasanilerin idaresi altına aldıkları yerlerde devasa ateşgedeler yaptıkları ve ateşgedelerdeki ateşin hiç sönmemesi için ateşin başında muhafızlar, rahipler ve gebrler beklettikleri açıkça bilinmektedir.  ( bkz ATEŞGEDE NEDIR MECUSI MABEDI AŞIĞIN GÖNLÜ )

 

Tarihe dayalı görüşlere göre Azerbaycan’ın adının ortaya çıkışı İskender zamanına kadar uzanır.  Bilindiği gibi İskender, Pers hükümdarı Dara’yı önce İssos ( MÖ 333)daha sonra Gaugamela Savaşında ( MÖ  331) mağlup edip İran’ın kuzey batısındaki Suşa’ya kadar gelmiş ve Suşa’da Pers İmparatorlarının tacını da başına takarak Pers imparatoru da olduğunu ilan etmiştir. Bunun üzerine İskender Karabağ ve Azerbaycan topraklarının idaresi için kumandanlarından Atropate’i (Farsça- Azerbad )  İran satrapı olarak tayin eder. “Atropat, İskender’in ölümünden sonra önceleri onun adına yönettiği Küçük Medya (Media Minor) bölgesinde (Güney Azerbaycan ile İran Kürdistan’ının batı kısımları) müstakil bir krallık kurmuş ve bu devlete “Atropates’in ülkesi” anlamında Grekçe Atropatene adını vermiştir. Atropatene Ermenice’de Atrapatakan, Orta Farsça’da Aturpatakan, Süryânîce’de Aẓarbaygan şeklinde telaffuz edilen kelime Arapçada g/c değişikliğiyle Azerbaycan’a dönüşmüştür. “[5]

 

Şu halde Batılı tarihçilere göre Azerbaycan’ın adı İskender’in kumandanın adı Atropat’ın Farsça- Azerbad adını alması ve yöreye önce Atrapatakan denilirken en sonunda da Azerbaycan’a dönüşmesi ile ilgilidir.[6]

 

Türk tarihçilerine göre Azerbaycan adı Hazar Hanlığından gelir. [7] Hazar Kağanlığı 7. ve 11. yüzyıllar arasında; Hazar Denizi'nin çevresinde hüküm sürmüş olan Van gölü ve Karadeniz kıyılarından, Kiev'e; Aral Gölü'nden, Macaristan'a kadar uzanan bir Türk devletidir.  Esas yurdu Hazar deniziyle Karadeniz arasındaki saha olan bu devletin adı Tarihçilere göre Hazar Denizi'nde hatta Azeri sözcüğünde yaşamaya devam etmektedir.

 

586 yılına ait bir Bizans kaynağında Türk adıyla birlikte zikredilen [8] Hazar Kağanlığının adı olan ve Hazar  (Kazar, Kuzar, Xazar) kelimesi   Türkçede gez(mek) anlamına gelen ve gez fillinin 7 asırdaki hali olan kaz- kökünden türemiştir.[9] Şu halde kazar sözcüğünün anlamı gezen gezmekte olan anlamına gelmektedir ve “kazar” sözcüğü “Hazar” şeklinde telaffuz edildiğinden Hazar denmiştir.  Şu halde bu görüşe göre Hazar sözcüğünün başındaki  “h”  sesi düşmüş, Azeri sözcüğü de Hazari  ( Hazar ülkesine mensup ) sözcüğünden gelmektedir. Hazar denizinin adı bu şekilde Hazar Kağanlığından kaldığına göre Azeri ve Azerbaycan adının da bu şekilde gelmiş olabileceği akla yatkın gelmektedir.

 

Yedinci Asırda Araplar yöreye geldiğinde Hazarlar ile savaşmak zorunda kalmışlardı. Arap tarihçi Ali İbnü'l-Esîr’e göre MS 775-785 yılları arasında halife Mehdî döneminde, yöreye Oğuzlar da yerleşmeye başlamıştı.[10]  Arap tarihçi Reşideddin ile Tebrizli Mehemmed Hüseyn bin Helef  Azerbaycan sözünün Türkçe olduğunu  belirtir. Bu Arap tarihcilere göre " Azar" yüksek yer, "bayjan" ise büyükler manasındadır. Kırgız ve Kıpçak lehçelerinde  ve Orhun yazıtlarında “bay “ zengin- ulu kişi demektir. (  bay "zengin kişi, soylu" [ Orhun Yazıtları (732) ]. Şu halde baycan söcüğünün bay ve can sözcüklerinden oluştuğu düşünülebilir. Yörenin uzun müddet  Altınordu ve devleti ve Kıpçak Türkleriinin elinde olması nedeni ile bu görüşün yabana atılamayacağı söylenebillir. 

Hz Ömer zamaında Sasanilerin yıkılmış  Ms. 7 asırdan itibaren  Azerbaycan ahalisi ve coğrafyası kısa süren bir SSCB işgali hariç sürekli olarak bir Türk yurdu olarak devam etmişti. 

 

Netice olarak adı nereden ve ne şekilde gelirse gelsin Azerbaycan Anadolu’dan on dört on beş asır öncesinden  Saka Türkleri Hazar Hanlığ, Altınordu devleti , Kıpçaklar, Selçuklu, Harzemşahlar ve sonrakiler olmak üzere  iki bin beşyüz seneden beri bir Türk yurdudur.. Tarihte Azerbaycan kısa süreler ile Perslerin( Ahameniş ) Sasanilerin eline geçmiş Persler ve Sasaniler devrinde bile zaman zaman yeniden Türklerin elinde kalmıştı. Azerbaycan'ın bu günkü kültürel coğrafyasını ise Timur devletinin ardılları, ve Akkoyunlular ile özellikle Safeviiler şekillendirmiştir.  Önceleri Diyar’ı Rum’un adını verdikleri Türkiye’ye Anadolu adını veren Türkler, 15 asır önce Hazar adı ile yaşayan Türk yurdunun adını bu nedenlerle değiştirmeye hiç  ihtiyaç görmemiştir.  Azerbaycan  adının  Zerdüşt ateşgedesinden geldiğini zannetmiyoruz. Cografyanın adı oradan gelese bile Azerbaycan 2500  senedir kadim bir Türk yurdudur. 

 

.

KAYNAKÇA 

 

[1] TaranaKHALİLOVA,T.C.SAKARYA ÜNİVERSİTESİSOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜXVI-XIX. YÜZYILLARDA KUZEYBATI AZERBAYCAN’IN OSMANLI DEVLETİ İLE İLİŞKİLERİ VE KÜLTÜREL BAĞLAR: CAR-BALAKEN ÖRNEĞİYÜKSEK LİSANS TEZİ, KASIM-2016

[2] https://pauctle.com/fatr/soz/%D8%A2%D8%B0%D8%B1%20%D8%A2%D8%A8%D8%A7%D8%AF/

[3] Necati Lugal, Firdevsi Şehname Çevirisi, MEB Devlet Kitapları, II. Baskı, C.III,s. 451

[4] https://tr.wikipedia.org/wiki/Azerbaycan

[5] ZİYA MUSA BUNİYATOV, https://islamansiklopedisi.org.tr/azerbaycan#1

[6] Kerim Oder, Azerbaycan, Boğaziçi Yayınları, İstanbul 1982, s. 17.

[7] TaranaKHALİLOVA,T.C.SAKARYA ÜNİVERSİTESİSOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜXVI-XIX. YÜZYILLARDA KUZEYBATI AZERBAYCAN’IN OSMANLI DEVLETİ İLE İLİŞKİLERİ VE KÜLTÜREL BAĞLAR: CAR-BALAKEN ÖRNEĞİYÜKSEK LİSANS TEZİ, KASIM-2016

[8] Kafesoğlu, İbrahim. Türk Millî Kültürü, Ötüken Neşriyat, İstanbul, 1999, S.166

[9] Kafesoğlu, İbrahim. Türk Millî Kültürü, Ötüken Neşriyat, İstanbul, 1999, S.157

[10] AHMET TAŞAĞIL https://islamansiklopedisi.org.tr/hazarlar