AZERBAYCAN TÜRKÇESİNİN FONETİK ÖZELLİKLERİ
16.09.2016
AZERBAYCAN TÜRKÇESİNİN FONETİK ÖZELLİKLERİ
Erdem Konur[1]
ÖZET:
Azerbaycan Türkçesi veya Azerice,Türkçenin Çağdaş lehçelerinden biri olup, Azerbaycan’ın resmî dili konumundadır. Tarihi seyir içerisinde de Türkiye Türkçesine en çok benzeyen Türk lehçelerinden birisidir. Bunun nedenlerinden birisi Azerbaycan Türkçesinin de Türkiye Türkçesi gibi Batı Türkçesine ve Oğuz grubuna dahil olmasıdır. Aynı zamanda yazı dili de olan Azerbaycan Türkçesi, yazı dili geleneğine sahip olma bakımından Türkiye Türkçesiyle hemen hemen paraleldir. Türkmen Türkçesi ve Gagavuz Türkçesinin nispeten daha geç yazı dili olmasına rağmen Azerbaycan Türkçesi köklu bir yazı dili geleneğine sahiptir. Eski Anadolu Türkçesi döneminde Azerbaycan Türkçesinin ayrı bir yazı dili halinde teşekkül etmediği fakat Azerbaycan ağzının kısmî özelliklerinin çeşitli eserlerde yer aldığı müşahede edilmektedir. Dolayısıyla Azerbaycan Türkçesi ile Türkiye Türkçesi, tarihi kökleri ve uzun tarihi gelişim dönemleri bakımından ortaklık göstermektedir. (Ozkan 2007: 94)
Bu ortaklık, bugün iki devlet ve milletin birbirini rahatça anlamasını sağlayan nedenlerden biridir. Bu makalede Azerbaycan Türkçesinin fonetik özelliklerine değineceğiz ve bu fonetik özelliklerine , Azerbaycan Türkçesi metinlerinden örnekler sunacağız.
Anahtar Kelimeler: Azerbaycan Türkçesi,Azerice,Fonetik Özellikler
1) Giriş
Azerbaycan Türkçesi köklü bir geçmişe sahiptir ve Çağdaş Türk lehçelerinden biri olan bu lehçenin bazı fonetik özellikleri vardır.Bu makalede,Oğuz Türkçesi grubuna dahil olup, Batı Türkçesi lehçelerinden birisi olan Azerbaycan Türkçesinin fonetik özelliklerine,Azerbaycan Türkçesiyle yazılmış metinlerden örneklerle değineceğiz.
1.a) Azerbaycan Türkçesinde sözcük başındaki kalın “ k “ sesleri, “q” olur:
“ F .Quliyev vurğulayıb ki, indiki vaziyyetda qiymet artımının qarşısını almaq inandırıcı deyil.” (Azerbaycan Haber Sitesi,Bizim Yol)
Yukarıda bir haberden alıntı yapılan cumleye baktığımızda Azerbaycan Türkçesinde sözcük başındaki kalın k seslerinin Azerbaycan Türkçesinde q olmasını daha net gormekteyiz. Türkiye Türkçesinde Kıymet ve Karşısı kelimeleri ince k ile gosterilirken Azerbaycan Türkçesinde sözcük başındaki kalın k sesleri q ya dönüşmektedir.(BKZ: qiymet ve qarşı)
1.b) Azerbaycan Türkçesinde, çok heceli bazı sözcüklerin sonundaki kalın k sesleri q ya donuşur ancak x veya ğ gibi okunur:
“ ...Qabaq ayna-cakilibdi varağa, Dodaq qaymaq, gul yapışıb yanağa.” (Aşık Alesker)
Yukarıda Azerbaycan Aşık Edebiyatı’ nın klasiklerinden biri olan Aşık Alesker’ in bir güzellemesinden alıntı yaptık. Yukarıda gördüğümüz gibi “ Qabaq,dodaq,qaymaq. kelimelerine baktığımızda çok heceli olan bu kelimelerin sonundaki kalın k sesleri q ya dönüşmektedir.
1.c) Azerbaycan Türkçesinde,ortadaki kalın k sesleri, bazen x , bazen q ikizleşerek qq şeklinde olur.
Uşaqlar ders oxumağı, ev tapşırıqlarını yerine yetirmeyi boyuk problem hesab edirler. (Narınc Uşaq Psixologiya Merkezi-narinc.az)
Yukarıda alıntı yaptığımız metindeki Oxumaq kelimesi bu kurala uymaktadır. Oxumaq kelimesinde ortadaki kalın k , x e donmuştur. (k > x) “ ...heyatinda doqquz oyunda meydana cıxmasına qadağa qoyulub. “ (Azerbaycan Haber Sitesi,Bizim Yol)
Yukarıdaki örnekteki doqquz kelimesinde q harfi ikizlişerek qq şekline gelmiştir.(doquz > doqquz)
1.ç) Azerbaycan Türkçesinde,tek heceli sözcüklerin sonundaki kalın k sesleri bazen x, bazen ğ olur:
Konul tarlan’ının ucub qonduğu,
Onun cox sevdiyi budağı sensen. “ (Balaş Azeroğlu)
Balaş Azeroğlu'nun şiirinden verdiğimiz orneğe baktığımızda tek heceli sözcük olan çok sözcüğünün sonundaki kalın k sesi x e dönüşmüştür. (çok > cox)
“ Boyuyarken ağsan,
Guneşe cıxdığında qırmızı, “
Yukarıdaki örneğe baktığımızda; tek heceli sözcük olan ak kelimesinin ağ şekline dönüştüğünü görüyoruz.(ak > ağ)
1.d) Azerbaycan Türkçesinde,sözcük sonundaki ince k ye , vokalle başlayan bir ek gelince y olur:
“... hayatın axarına qoşulanların arada bir pauzaları olur, başını qaldırıb goye, ya da ağacdakı ciceye baxmaq şansı var. “ (Gulnare Refik:2014)
Yukarıda kalın harflerle yazdığımız ince sıradan olan cicek kelimesinin vokalle başlayan bir ek (a) aldığında ciceye şekline donduğunu goruyoruz.( cicek > cicaye)
1.e) Azerbaycan Türkçesinde ,sözcük sonundaki q kalın sesi,vokalle başlayan bir ek aldığında ğ olur:
“ Bir işıqlı a malsan.
Qoy dolanım başına,
Torpağına, daşına
Qurbandır canım menim,
Azerbaycanım menim. (Muhammed Rahim)
Muhammed Rahim’ in şiirinden alıntıladığımız bölüme baktığımızda kalın k ile biten torpaq kelimesinin vokalle başlayan bir ek aldığında ğ ye donuştuğunu goruyoruz.(BKZ: torpaq > torpağına)
1.f) Azerbaycan Türkçesinde, d ile başlayan eklerin (Lokatif,Ablatif,Geçmiş Zamanın hikayesi vb.) t li şekilleri olmayıp,sadece d li şekilleri mevcuttur.
Rac Kapurla Reşid Behbudov birlikde “ Ruskiy sneq “ adlı mahnı da ifa edibler. (Azerbaycan Haber Sitesi,Bizim Yol)
Yukarıda görüldüğü üzere birlikde kelimesine lokatif hali eki gelmesine rağmen,uyuma girmemektedir,yani ekin yalnızca d li şekli görülmektedir.
1.g) Azerbaycan Türkçesinde,Arapça ve Farsça kökenli kelimelerde kısa a sesi çoğunlukla kapalı e olur:
“ Boyuk Demircinin geri donuşunu gorunce onun terefine kececak, bu yolda ya qazi, ya şehid olacaqsan. “ (M.Emin Resulzade:1920)
Yukarıda Azerbaycan'ın kurucusu M.Emin Resulzade'nin 1920 de gençlere ithafen yaptığı konuşmasından alıntı yaptığımız bölümdeki “ şehid” kelimesi, bu kuralı yansıtmaktadır.Arapça bir kelime olan Şehid kelimesindeki kısa a sesi Azerbaycan Türkçesinde kapalı e olarak gosterilmektedir.(Bkz: qelb kalp, vetan vatan vb)
1.ğ) Azerbaycan Türkçesinde, Arapça ve Farsça kökenli bazı kelimelerde i sesi e olur:
“ Etiraf edirem ki, menim ucun Belarus V. Bıkov, bir de yolustu sefer zamanı o yerlerde gorduyum gozel qızlar ve qadınlardır. (Huseynbala Selimov:2012)
Yukarıdaki kalın harflerle yazdığımız Etiraf sozcuğunun aslı İtiraf olmasına rağmen Azerbaycan Türkçesinde, i sesi e ye dönüşmüştür.(i > e)
1.h) Azerbaycan Türkçesinde,sözcük başındaki bazı y sesleri bulunmaz:
“ Od urekli , od nefesli diyarımsan
Ocağına canım qurban , Azerbaycan ! (Neriman Hasanzade)
Neriman Hasanzade'nin Azerbaycan şiirinden alıntıladığımız bölümdeki urek kelimesi aslında yurek olmasına rağmen,görüldüğü gibi sözcük başındaki y sesi düşmüştür.
1.ı) Azerbaycan Türkçesinde,sözcük başlarında ı sesi kullanılmaz:
“ Qaz idareleri elillere goz verib işıq vermir. (Ramid İbrahimov:2013)
Yukarıda Ramid İbrahimov’ un köşe yazısından alıntıladığımız bir bölümde işıq kelimesi aslında Türkçedeki gibi ışık anlamında kullanılmaktadır ancak görüldüğü üzere sözcük başında ı kullanılmaktadır.
2) Sonuç
Yukarıda Azerbaycan Türkçesinin fonetik özelliklerini inceledik.Bu incelemelere verdiğimiz örnekleri, gerek gazete ve haber siteleri,gerekse de kitaplardan aldığımız örneklerden derledik.Bu derlemelerden elde ettiğimiz sonuçları maddeler halinde yazacak olursak Azerbaycan Türkçesinde:
a) Kalın k sesleri belirli fonetik kurallara göre yazılmakta olup,sözcüğün oluşumunu büyük ölçüde etkilemektedir. (BKZ: 1.a,1.b,1.c,1.c)
b) Vokallerin kelimenin sonuna gelmesiyle beraber, kelimenin sonundaki k lerde değişiklikler meydana gelmektedir.(BKZ: 1.c,1.d)
c) d ile başlayan eklerin t li şekilleri olmayıp sadece d şekilleri vardır.Bu, d ile başlayan lokatif, ablatif,geçmiş zamanın hikayesi vb. eklerde uyumsuzluk olduğunu göstermektedir.(BKZ: 1.f)
ç) Arapça ve Farsçadan,geçmiş kelimeler alındığı şekliyle kullanılmayıp Azerbaycan Türkçesinde değişime uğramaktadır.(BKZ:1.g,1.ğ)
d) Sözcük başındaki y ve ı sesleri kullanılmamaktadır.(BKZ:1.h,1.ı)
KAYNAKÇA
1) ERCİLASUN, A. Bican, (2007),” Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi” , Akçağ Yayınları: 603, İstanbul
2) Azerbaycan Gazetesi ve Haber Sitesi www.bizimyol.info
3) GÜL, Meltem (2013), “ 17. Yüzyıl Azerbaycan Sahasında Yazılan Hikayat Adlı Eserdeki Ünlü Uyumları Üzerine Bir İnceleme / A Study On Vowel Harmony In Written Work Named Hikayat In Azerbaijanı Field In Seventeenth Century” , TÜRKISH STUDIES - International Periodical for the Languages, Literature and History of Türkish or Türkic-, ISSN: 1308-2140, Volume 8/4, Spring 2013, www.Türkishstudies.net, Doi Number:https://dx.doi.org/10.7827/TürkishStudies.4258, p. 877-885.
4) GÜLSEVİN, Gürer-BOZ, Erdoğan (2010), “ Eski Anadolu Türkçesi , Gazi Kitabevi, Ankara.
5) HEYET, Cevat (2008), “ Türk Dilinin ve Lehçelerinin Tarihî Seyri , Çev.: Mürsel Öztürk, TDK Yay., Ankara, s. 167-263.
6) AZEROĞLU,Balaş,(1991),” Balaş Azeroğlu Seçilmiş Eserleri -I- ,Bakü
7) DOĞAN,Yaşar,(1999),” Azerbaycan Türkçesi’nden Türkiye Türkçesi'ne Büyük Sözlük , Deniz Kitabevi
8) TUNA, Osman Nedim (1986), Türk Dilbilgisi (Fonetik ve Morfoloji), İnönü Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Eğitimi Bölümü Ders Notları": 3, Malatya
Yorum Yapmak için Kayıt Olun veya Giriş Yapın