Cabi  ve Cibayet

Osmanlıca yazılışı cibâyet :  جبايت

Cabi  جابی

Cibayet kelimesinin sözlük anlamı vergilerin ve başkaca devlet gelirlerinin tahsili, câbî sözcüğünün sözlük anlamı ise  eskiden evkaf gelirlerini ve zekâtları toplayan tahsildar şeklindedir.

Eski devrilerde evkaf gelirlerini  cizye, haraç ve zekâtları toplayan tahsildara cabi, gelirlerin toplanması işine cibâyet denirdi. Vakıfların  ve halkın devlete verecekleri  vergileri tespit eden, hesaplayan,  tahsil eden vergi memuru ve tahsildarıdır.  Cabi ile cebr kelimesi aynı kökten gelir. Bu nedenle Cabilerin, gerekirse, zor kullanarak tahsil etme yetkisi bulunan memurlar  olduğu da anlaşılmaktadır.

Vakıf cibâyeti, padişah vakıflarının gelirlerinin toplanması göreviydi. Bu işi üstlenen vakıf câbileri, görevlerini ölünceye değin sürdürür, câbilik de mirasçılarına kalırdı. Vakıf câbileri, yanlarındaki kâtiplere, defter kayıtlarına göre toplattıkları gelirleri kadıya onaylatır, vakıf mütevellisi aracılığıyla vakıf gailesine aktarırlardı.

 Hazine cibâyeti ise, doğrudan devlet hazi­nesi adına görev yapan câbilerce yürütülür­dü. Müslüman olmayan yükümlülerin cizye ve haraçlarını toplamak, ceride denen arazi ölçüm defterlerini tutmak bunların göreviydi.  Câbilerin "mübaşiriye, küşadiye, ikrami­ye, tahsildariye" adları altında, yasal olmayan bazı resimler istemeleri Hıristiyan uyrukların  ayaklanmalarına yol açmaya başlamış  ve II. Mahmut 1830’da câbiliği kaldırmıştı. [1]

Cabilerin  devlet adına görünüp  halka zulmettikleri, yasal olmayan  haraçlar ve vergiler tahsil etmeye kalkışmaları  yüzünden pek çok  olaylar çıktığı, cinayetler işlendiği ,[2] hatta ayaklanmalara sebep olduğu tarihlere de geçmiştir.  Bu  nedenle hem halk şiirimizde hem de divan şiirinde karşımıza çıkan konulardan biri olmuştur.

Koynu defterli o cabi ne bela     Sünbülzade Vehbi
Faresi cabi-i evkaf gibi nâ– ma’dut

Piresi leşker-i Tatar gibi bî-payan         Talib
N’ola muhasebesini görse  verd-i cabinin

Çemende nazır-ı evkaf-ı bağdır  nergis             Sabit
Nergis gül bahçesinin  evkaf nazırıdır.

Gül câbisinin  hesabını tetkik etse ne olur:

KAYNAKÇA

 

• [1] https://www.eokul-meb.com/cabi-ne-demek-43674/
• [2] A. Talat Onay, Edebiyatımızda Mazmunlar, MEB Yayınları, 1996