Celali Nedir Divan Şiirinde Celali Eşkıya Mazmunu

CELALİ

Yavuz Sultan Selim döneminde başlayan ve IV. Mehmed dönemine kadar devam eden  süreçte devlete karşı, ekonomik, sosyal, askeri ve siyasi nedenlerle ayaklanan Anadolu’daki Türkmen isyanlarına verilen addır.

Celali “Celâl’e mensup” anlamına gelir.  Celâlî tabiri ilk kez  1519 yılında isyan eden Bozoklu Şeyh Celâl’le ilgili olarak kullanılmıştır.   Bozoklu Şeyh Celâl, Yozgat,  Akdağmadeni, Turhal ve Tokatta büyük bir isyan başlatmış, Osmanlı idaresinden memnun olmayan zümreler ile  Alevi Türkmenleri etrafına toparlayarak  Safeviler’in de tahrik ve desteği ile  başkaldırmıştı. Şehsüvaroğlu Ali Bey’in bastırdığı  bu isyana Celali dendiği için daha sonra Anadolu da ortaya çıkan bütün bu tarz isyanlara Celali denmiştir.  Bu isyanlara “hurûc ale’s-sultân” da [1]denmiş, kaynaklarda bu ifade sık sık kullanılmıştır. Kısaca Celali Anadolu’da ortaya çıkan tüm siyanlar için kullanılan bir tabir haline gelmiştir.

Celali tabiri 16 yy dan sonraki şairlerimizin şiirlerin de sık sık geçen bir ibaredir.  Celali kelimesinin asıl anlamı olan şakilik, eşkıyalık, başkaldırı isyan anlamları sevgilin, kaşı, gözü, hatları,  tüyleri, gamzeleri için  kullanılan bir unsur olmuştur.  Bu kelime şiirimizde ve deyimlerde Cellalendi, hiddetlendi, celali-  hiddetli şeklinde  kullanılmaktadır. 

‘Âşıklara cefâlaruñı vasf ider senüñ

Cevrî gazelleriyle Celâlî gazelleri        Ravzi

Yâr bî- perva Celali gibi hat kaldırdı baş

Memlekette fitne peyda oldu sultan bî haber       Baki

Tığdan niçin geçirdiler buğün ey hat seni

Rum’da başkaldıran  yoksa celali  sen misin ?         Amasyalı Edayi

Nedir  o hençer-i gamzendeki celalilik

Biraz da naza çek ey şuh u şeh levendim  gel      Şeyh Galip  

[1]https://www.islamansiklopedisi.info/dia/ayrmetin.php?idno=070252 İslam Ansiklopedisi, Mücteba İlgürel]