DEFTERİ CİNGİZNAME  CENGİZ HAN DESTANI

 

Cengizname, Cengiz Han’ın hayatı etrafında teşekkül etmiş bir destansı hikâyedir. Bu destan’ın Kazan Tatarları veya Tataristan da oluştuğuna dair kuvvetli emareler vardır. Bu destanın Tatarlar arasında oluşması elbette doğal bir durumdur. Bilindiği gibi Tatarlar Cengiz Han’ın da mensup olduğu Türk Moğol karışımı bir kavimdir.  “Cengiz Han yalnız Moğol kavminin değil, aynı zamanda Türk ve Türkleşmiş başka kavimlerin de sahiplendiği büyük bir cihan imparatorudur.” [1]

 

Bu tespit ilginç bir şekilde Cengiz name varyantlarında ortaya çıkmıştır. Cengizname ‘nin varyantlarını gözden geçirecek olursak Türklere ait Cengizname, Şamanist Moğollara ait Cengizname, Türk Moğol karışımı kavimlere ait Cengiznameler şeklinde tasnif edebilmek mümkündür. Cengizname’nin İslami motiflerle şekillenmiş hali Türkler veya Türkleşmiş Mogol kavimleri arasında oluşmuştur.

 

Cengiz Han Destan’ın 13. Yy dan sonra teşekkül ettiği ortadadır. Buna rağmen sözlü gelenekte olutluktan sonra yazıya geçirildiği zaman dair işaretler ise 16 yy göstermektedir. XVI. Yüzyılda, Ötemiş Hacı adlı bir Türk tarafından Çağatayca yazılmış olan ‘Cengiznâme’ bilinen ilk yazma nüshadır. Çağatayca yazılmış  olan ve 17 yy da yazıldığı belirlenen diğer eser ise ‘Defter-i Çinggiz’dir. [2]

Buna rağmen yazıya geçirilmiş mevcut nüshalar içinde elimize geçmiş olan en eski nüsha 17 yy a aittir.

Destanın daha önce oluşmuş olması gerekirken 17 yy da yazıya geçirilmiş olan Defter-i Cingizname adlı Kazan Tatarlarına ait olan nüshası araştırmacıların üzerinde en çok durdukları nüshadır. [3]

 

Defteri Cengizname’nin Paris Milli Kütüphanesinde, Berlin Devlet Kütüphanesinde ve  British Museum’da yazma nüshaları vardır. İlk matbu nüshası İbrahim Halfin tarafından 1822’de Kazan’da bastırılmıştır. [4]

 

Bu nüshadan daha önce yazıya geçirilmiş olan bir nüshasının olduğunu Tajetdin Yaslıgol adındaki Başkurd edibinden öğrenmekteyiz. Tajetdin Yalsıgol,  XVIII. yüzyılın sonunda, XIX. yüzyılın başında eser vermiş Başkurt ediplerinin biridir. Türkiye ve Astırhan’da bir müddet kalmış olan yazar, ömrünün büyük çoğunluğu Tataristan sınırları içeresinde geçmiştir.  Kaleme aldığı “Bulgaristan Tarihi “ ve “Gazize Risalesi” adlı eserleri bulunan yazarın Bulgar Tarihi adlı eserine kaynaklık eden başlıca eserlerden birisinin bahsinde 16 yy da yazılmış olan veya yazıya geçirilmiş olan yazarı bilinmeyen bir Cengizname olduğundan söz etmektedir. [5] Tajetdin Yaslıgol’un söz ettiği bu nüshanın ise 17 yy da yazıya geçmiş olan “Defteri Cingizname “ adlı eserin aynısı veya 16 yy da yazılmış olan bir nüshası, ya da bir başka nüsha olup olmadığını da bilemiyoruz.

 

Defter-i Cingizname, Cengiz Hanın ve çocuklarının destansı hayatlarını ve hikâyelerini anlatmaktadır. Ayrıca bu destanda Türklere ait çok değerli bilgilerin yanı sıra 17 adet damga hakkında bilgi veriyor olmasıdır. Bu damgalardan on dört tanesini Cengiz Han beylerine boy nişanı olarak vermiştir.

Bu damgalarda dikkat çekmekte olan husus ise Cengiz Han’ın verdiği bu damgaların Türk Damgalarına çok benziyor olmasıdır. Ebul Gazi Bahadır Han’ın Secer- i Türkî ve Secere-i Terakkime adlı eserlerinde de karşımıza çıkan bu damgalar Türk Boylarının boy timsali olarak kullandıkları damgalarla büyük benzerlik taşımaktadırlar. Kendisi de Cengiz Han’ın soyundan gelen Ebu'l Gazi Bahadır Han Cengiz Han’ın soyundan gelen Moğolların Türkleşmesi sonucu Türk milletinin tarihini şuurlu olarak öğrenmiş, Türklüğü benimsemiş ve Türk Dünyasına çok önemli iki eser bırakmıştır. ( bkz EBU'L GAZİ BAHADIR HAN SECERE-İ TÜRK VE SECERE-İ TERAKİME )

 

Destan İslamiyet’in kabulünden sonra teşekkül ettiği için İslami motifleri de yansıtıyor olmasına rağmen damga, ağaç, kuş adları bakımlarından Eski Türkçe, eski Türk tarihi ve kültürü açısından izler taşımaktadır. [6]

 

Cengiz Han Destanını anlatan eserlere, Cengizname denmektedir. Destan, Moğol, Türk ve İslami motifleri işleyen üç farklı varyant şeklinde vücut bulmuştur. Cengiz Han Destanı bu şekilde üç ayrı rivayet halindedir. Türkler tarafından oluşturulan varyantlarında eski Türk Destanlarının pek çok motifi bulunmaktadır. İslami rivayetinde ise Cengiz Han bir İslam mücahidinin destanı gibi anlatılmıştır.  Moğol rivayetinde ise Cengiz Han bir Moğol bahadırı olarak destanlaştırılmıştır.

Destan Orta Asya’da Başkurt, Kırgız-Kazakları, Yakutlar-Tonguzlar arasında yayılmış ve değişik anlatımları ortaya çıkmıştır. Destan’ın Cengiz’in soyundan gelen Ebul Gazi Bahadır Han,, “ Secere-i Türk” adlı eserinde “Cengiz-Nâme”nin 17 varyantını tespit ettiğini söylemektedir.

 

Eserde anlatılan olaylar, Cengiz’in ve çocuklarının tarihi hikâyelerine uygun bir seyir izlemektedir. Destan, Cengiz’in atalarını ve doğuşunu anlatarak başlar. Evlenmesi, kabileleri etrafında toplaması, yaptığı savaşlar ve fetihleri anlatıldıktan sonra kurduğu imparatorluğu çocukları arasında paylaştırarak ölmesiyle bitmektedir. Bu vaka düzeni ile Oğuz Kağan Destanıyla benzerlik göstermektedir.

 

 

İSLAMLIK DIŞI BİR CENGİZNAME RİVAYETİNİN ÖZETİ

 

Cengiz Han, baba tarafından Oğuz Han' a dayanmaktadır; ana soyundan da Altın Han' a varmaktadır. Altın Han Akdeniz' de, Malta' da hüküm sürmektedir. Çok güzel bir kızı vardır. Altın Han, dillere destan olan bu çok güzel kızını, güneş yüzü görmeyen, hiç bir yanından iç tarafına hiç bir ışık sızdırmayan bir saraya kapatıp gözlerden ırak tutmaktadır. Günlerden bir gün, bütün dikkatlere rağmen gün ışığı Altın Han' ın güzel kızını bulur. Kızın, bu gün ışığından bir çocuğu olacağını anlayan Altın Han utancını ve yüz karasını kimseye göstermemek için kızını, kırk cariye ile birlikte bir gemiye koyar denize salar.

 

Gemiye, denizde bir kahraman rastlar. Bu kahramanın adı Tumavi Mergendir. Altın Han' ın kızını görür görmez beğenir, alır. Kızın bir oğlu olur. Adını Dobun Bayan koyarlar.

Altın Han' ın kızının, tumavi Mergen' den de çocukları olur. Bunları da, Bilgidey ve Büdenedey diye çağırırlar.

 

Dobun Bayan büyür, evlenecek çağa gelir; evlendirirler. Alanguva adında bir güzel kız alırlar. Dobun Bayan' ın, Alanguva' dan üç oğlu olur. Bundan sonra Dobun Bayan ölür.

Dobun Bayan' ın ölümünden bir müddet sonra, Onun bir nur halinde yeniden dünyaya döndüğü anlaşılır. Bu nur halinde dönüşten sonra, yine Alanguvan' ın kocası olmuştur ve Alanguva bir erkek çocuk daha doğurmuştur. Bu çocuğun adını Cengiz koyarlar.

Cengiz doğunca, ruhu nur halinde dünyaya dönmüş olan Dobun Bayan, kurt halinde dünyayı bir daha terk eder.

 

Fakat en çok kardeşleri, Cengiz' in hem nurdan doğmuş olduğuna hem de kendi kardeşleri olduğuna bir türlü inanmak istemezler. Kardeşlerine türlü eziyetler ederler. Fakat halk ötekilerden çok Cengiz' i sevmektedir.

 

Bir gün Cengiz kardeşlerinden kurtulmak için kaçar, dağda yaşamağa başlar. Türk boyları, aralarında temsilciler seçerek Cengiz' e gönderirler ve yaşamakta olduğu dağda Cengiz' i bulup kendilerine Han seçerler.

Cengiz Han, bütün ömrünü yurduna ve milletine verir; çalışıp didinir, dünyanın en büyük ve en sağlam devletlerinden birini kurar. Sonunda bu devleti çocukları arasında taksim ederek ölür.[7]


Cengiz Han Destanının İslami Rivayetinin Özeti [8]

 

 

Bu rivayete göre Cengiz' in bir adı da Timuçin' dir. Doğacağını çok önceden kâhinler haber vermişlerdir. Doğduğu zaman da, babası, Tatar Hanlarından Timuçin' i mağlup etmiştir. Bu yüzden doğan oğlunun adını Çimuçin (Timuçin) koyar.

Tıpkı Davut Peygamber gibi Timuçin de on yedi yaşına kadar çobanlık yapıp, dağda bayırda sürüsünü otlatır. Babası ölünce de, halk, Timuçin' in kendilerine Han olmasını isterler. Zaten Timuçin' in Han olarak seçilmesini Tanrı da buyurmuştur.

 

Eyliyalardan Abız gelerek Timuçin' e Cengiz adını vermiş ve bütün dünyayı fethedip efendisi olacağını muştulamıştır. Bu sırada bir kuş ötmeğe başlamış ve öterken: "Cengiz!.. Cengiz!.." diye haykırmıştır.

Bunun üzerine Hanlığı kabul eden Cengiz evliyanın dediklerini doğrulamıştır.

 

 

İslami Dönem destanları İlgili Linkler

 

• Manas Destanı Hakkında Çalışmalar Analizler ve Anlatıcıları
  Battal Gazi Destanı Hakkında Özeti ve Rivayetleri
  İslami Oğuz Destanı ve Tam metni
• Saltukname ve Saltuk Buğra Han ( Destanı ve Hayatı )
• Dede Korkut Hikayeleri ve Özellikleri
• Dânişmendnâme ve Nüshaları Hakkında Bilgiler
• Oğuz Destanı Hakkında Çalışmalar Uygur Nüshası Tam Metni
• Oğuz Kağan Destanı
• OĞUZ KAĞAN DESTANI

Kaynakça 

 

[1] Dr. Tuncer GÜLENSOY, Moğolların Gizli Tarihi, Altan Topçi, Defter-İ Çingiz-Nâme, Cengiz-Nâme Ve Anonim Şibanî-Nâme’ye Göre CENGİZ-HAN’IN SOY KÜTÜĞÜ, .turkishstudies.net/dergi/cilt1/sayi4/g

[2] Dr. Tuncer GÜLENSOY, Moğolların Gizli Tarihi, Altan Topçi, Defter-İ Çingiz-Nâme, Cengiz-Nâme Ve Anonim Şibanî-Nâme’ye Göre CENGİZ-HAN’IN SOY KÜTÜĞÜ, .turkishstudies.net/dergi/cilt1/sayi4/g

[3] B ey Hadi,  Kazağıstan TariHi -I-Ötemiş Hacı-Çingizname, Sülemanov Atındağı -Kiril - Almati-2005

[4] Anonim Cengizname, https://www.turkcebilgi.com/ansiklopedi/cengizname, 1-12-2014

[5] Tajetdin Yalsıgöl, https://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/13182,tajeddinyalsigolpdf.pdf?0

[6] Funda TOPRAK, https://www.turkishstudies.net/Makaleler/1506334836_2toprakfunda.pdf

[7] https://www.edebiyol.com/cengizname.html

[8] https://www.edebiyol.com/cengizname.html