Deneme Tarihçesi Yazarları
Deneme: Yazımı Türleri Tarihçesi ve Yazarları
DENEME NEDİR.
Yazarının her hangi bir konuda şahsi duygu ve düşüncelerini anlattığı kesin hükümlere varmadan konu hakkındaki şahsi tecrübe ve çıkarımlarını dile getirdiği metinlerdir.
DENEME YAZI TÜRÜ ÖZELLİKLERİ
Deneneler hemen her konuda yazılan kesin yargılara varmadan hemen her konudan söz edebilen yazılardır. Denemenin konu alanları içine edebiyat, sanat, insan davranışları, ahlak, çeşitli duygular, gelenekler, gülünç olaylar, hayat, ölüm aşk, felsefe, siyaset, gelenek, alışkanlıklar gibi değişik konular girebilmektedir. Sanat eserlerine yapılan yorum şeklindeki yazılar da deneme kabul edilmiştir.
Denemelerin en önemli özelliği üzerinde durulduğu konuda ısrarcı, iddiacı, doğru olduğunu savunucu bir özelliğinin olmamasıdır. Yazar “ bu konudaki benim düşünce, tecrübe ve yorumlarım bu şe4kildedir.” Havası ile yazar. Düşüncelerini, ispata fikirlerinin doğrulunu kanıta kalkışmaz. Doğru bilinenleri kuşku ile karşılayarak şahsi görüşleri açısından yeniden ele alır.
Deneme akıcı ve etkileyici üslubuyla bilimsel yazılardan ayrılır. Okuru düşündürmeye çalışan, gerçekleri ortaya koyan, yazılması derin bir kültürü birikimi, deneyim, ve tecrübe gerektiren, kültürel birikim isteyen, insanın toplumla bağlantısını kurmasını amaçlayan özellikleri ile geniş bir okur kitlesine sahip olur.
Denemelerin Diğer Fikir Yazılarından Ayrılan Yönleri
Deneme bir fikir yazısıdır. Bu yüzden bazı fikir yazıları ile ortak noktalara sahiptir. Deneme şekil ve içerik olarak anı, söyleşi, eleştiri, fıkra ve makale ile benzer yönleri vardır. İçten, samimi bir üsluba sahip olması, gelişigüzel plansız yazılmasıyla anılara ve günlüklere yakın bir türdür. Kısa yazılması ile fıkralara benzer.
Denemede yazar, kendine özgü duygu ve düşüncelerini, kendine özgü bir bakış açısı, kendine has tecrübe ve deneyimlerle anlatır. Kendine en yakın makaleden kanıtlayıcı bir tavrı olmaması ile ayrılır. Makale, bir fikri tezi, tespiti ispata kalkışan yazı iken denemeci düşüncelerini ispata kalkışmaz. Makale ise iddacı, çok ciddi, ısrarcı, bir dile sahiptir. Denemenin üslubunda bir görecelik vardır ve yazar denemesini canlı ve etkileyici bir dille yazar.
Deneme fıkra ile sohbetten de üslubu ile yarılır. Deneme de yazar karşısında kimse yokmuş, karşısında bir okuyucu yokmuş gibi kendi kendine konuşur gibi yazar, Sohbet ve fıkra yazarı ise birisi ile sohbet ediyormuş gibi bir üslupla yazılır.
Sohbet ve fıkra gibi güncel konuları işlemek zorunda değildir. Eleştiri gibi bir düşünceye karşı farklı fikirlerle yaklaşan bir özelliği yoktur. Kesin sonuçlara ve yargılara varma amacının olmamasıyla eleştiriden ayrılır. Deneme anlatımında kendi kendine sorular soran, kendi kendine cevaplar veren, okuyucusu yokmuş gibi bir üslupla davranan gelişigüzel ve plansız yazılmış bir türdür.
Bu tür 16. yüzyılda yaşayan Fransız soylusu Michel de Montaigne ( 1533-1592) tarafından ortaya atılmış ve Montaigne bu türden yazılarına “ Essais “ (Denemeler) adını vermiş ve aynı adla yayımlamıştır.
Deneme Yazımı
Deneme serbest kompozisyon tekniği ile yazılır. Yazar, belli bir konudaki düşüncelerini not eder. Daha sonra notlarını kolay anlaşılacak bir düzene sokarak kompozisyon haline getirerek yazar. Montaıgne’nın bazı deneme yazıları kompozisyon haline bile gelemeyen notlar halinde kalmıştır.
Deneme yazılarında giriş cümleleri önemlidir. Denemelerin giriş cümleleri okurun ilgisini çekecek bir giriş cümlesi olmalı, dikkat çekici bir biçimde de bitirilmelidir.
Öte yandan, düşüncelerin paragraflara göre düzenlemesi gerekir. Öne sürülen her yeni düşünce için ayrı bir paragraf kullanılmalı ve her paragrafta bir ana düşünce işlenmelidir. Birçok deneme üç ya da daha fazla paragraftan oluşur. Denemenin paragraflara bölünmesi, söylenmek istenilenin kolay ve açık bir biçimde ortaya koyulmasını sağlar.
Deneme Türleri
Denemeler konularına göre türlere ayrılabilir. Bazı kaynaklar denemeyi: Klâsik deneme, edebî deneme, felsefî deneme, eleştirel deneme, izlenimsel eleştirel deneme olmak üzere beş türe ayırmaktadır.
Klâsik deneme: Yazar, herhangi bir konudaki düşünce ve tecrübelerini, bakış açısını ve dünya görüşünü samimi bir üslupla okuyucuyla paylaşır. Okuyan zevk verdirecek onları düşüncelere sevk edecek bir tutum gösterir.
Edebî deneme: Genellikle edebiyat konuları üzerinde yazılmış olan denemelerdir. Edebiyatla ilgili yorumlar da buna dâhildir.
Felsefî deneme: Yazar, felsefe ile ilgili olabilecek bakış açılarını ve yorumlarını, kendi dünya görüşünü okuyucuyu düşünmeye sevk edecek şekilde paylaşır.
Eleştirel deneme: Bir eleştiri değildir ama denemeci ele aldığı konuyu iyi ve kötü tarafları ile ortaya koyar.
İzlenimsel eleştirel deneme: Yazar özellikle elde ettiği tespitleri okuyucuyla paylaşır.
Dünya Edebiyatında Deneme Yazarları:
Deneme Fransız yazar Montaigne ile başlamış olmasına karşın, daha sonraki yıllarda İngiliz yazarlar tarafından geliştirilmiştir. Ünlü İngiliz denemecileri arasında Sir Francis Bacon, Joseph Addison ile İrlandalı en ünlü deneme yazarları Ralph Waldo Emerson ile Henry David Thoreau’dur. Bacon ( 1561- 166) Deneme türünde Montaığne’den sonra ilk önemli yazar olmuştur.
Edgar Allan Poe ve Ozkhanov Chaowh şiir üstüne; James Thurber de mizah türünde yazdığı denemelerle okurlarını etkilemişlerdir.
Montaigne’den sonraki ünlü Fransız deneme yazarları arasında Theophile Gautier, Anatole France ve Hippolyte Taine sayılabilir.
DÜNYA EDEBİYATINDA ÖNEMLİ DENEME YAZARLARI VE ESERLERİ
Montaigne'in Denemeler (Essais) adlı eseri deneme türünün ilk modern örneği olmaktadır. Bir başka deyişler deneme türünün mucidi veya babası Montaıgne’dir. Montaigne’in 1570 tarihinde yazmaya ve yayımlamaya başladığı bu eseri birçok yazarın ilgisini çekmeye başlamıştır.
Deneme türünde eserler veren en önemli yazarlar ve serleri şunlardır. İngiliz bilim adamı ve felsefecisi Francis Bacon “ Siyaset ve Ahlak Üstüne Denemeler (Essays or Counsels Civil and Moral, 1597); Fransız ahlakçısı Pierre Nicole (Ahlak Üstüne Denemeler, 1671-1678) Abraham Coxley ( Kendi Üstüme Deneme ). John Locke (İnsan Anlayışı Üstüne Deneme, 1690). Leibniz ( de Essais de theodicee sur la bonte de Dieu, la liberte de l'homme et Toriğine du mal'da ) Tanrının İyiliği, İnsanın Özgürlüğü ve Kötülüğün Kaynağı Üstüne Teodise Denemeleri, 1710. Voltaire,( Essai sur Jes moeurs et l'esprit des nations ) Ulusların Töreleri ve Düşünce Biçimi Üstüne Deneme, 1756. Bu yazarların dışında Ralph Waldo Emerson, Henry David Thoreau, Edgar Allan Poe, bu türde önemli eserler veren yazarlar olmaktadır.
Montaigne’den sonraki ünlü Fransız deneme yazarları arasında Theophile Gautier, Anatole France ve Hippolyte Taine sayılabilir.
Türk Edebiyatında Deneme Yazarları ve Eserleri
İlk deneme yazarımız Evrak -ı Eyyam ile ( 1915) Cebap Şahabeddin sayılabilir. Cebap Şahabeddin’in Evrak ı Eyyam adlı eserinden sonra Nesr-i Sulh, ( 1918) Tiryaki Sözleri ( 1918)
Ahmet Haşim' 'in Bize Göre (1928), Gurebahanei Laklakan (1928);
Ahmet Rasim, Mahmut Sadık'ın Takvimden Yapraklar (1912);
Refik Halit Karay'ın Bir Avuç Saçma (1939), Bir İçim Su (1931), İlk Adım (1941), Üç Nesil Üç Hayat (1943), Makyajlı Kadın (1943), Tanrıya Şikâyet (1944);
Falih Rıfkı Atay, 'ın Eski Saat (1933), Niçin Kurtulmak (1953), Çile (1955), İnanç (1965), Pazar Konuşmaları (1966), Kurtuluş (1966), Bayrak (1970),
Nurullah Ataç (1898-1957), Sabahattin Eyüboğlu (1908-1973), Suut Kemal Yetkin (1903-1980), Mehmet Kaplan (1915-1986), Nurettin Topçu (1909-1975), Salah Birsel (1919 ), Vedat Günyol (1912 ), Enis Batur (1952 ), Cemil Meriç, Nermi Uygur (1925 ) (19171987),Mehmet Salihoğlu (1922 ), Uğur Kökden (1934 ), Sabahattin Eyüboğlu, Denemeler (1974)
Çetin Altan, Bir Yumak İnsan (1977; 1978
Orhan Burian, Denemeler Eleştiri¬ler (1964),
Adnan Adıvar, Dur Düşün (1950)
Oktay Akbal, Yaşamı Yeniden Kur¬mak (1979)
Nurullah Ataç, Hasan Ali Yücel, Ahmet Hamdi Tanpınar, Sabahattin Eyupoğlu, Suut Kemal Yetkin, Cemil Meriç Mehmet Kaplan, Salah Birsel ve Sezai Karakoç , Vedat Günyol, Cemal Süreyya, Attila İlhan, Selim İleri
