Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü I - İ ile Başlayanlar

I-

IŞIKLI ÜNSÜZ : ıslıklı konson , Islıklı ünsüz.

Vızıltılı ve fısırtılı ses veren  sızıcı  sessiz harfler :  s- z- ş-j- ünsüzleri

İ

İÇ BÜKÜN : ( İng. İnternal inflexsıon)  Bazı yabancı dillerde olan iç bükün .

İlm: İlim muallim, alim, talim,

Şekl: şekil, teşekkül, teşkil, müteşekkil, teşkilat

aşk, maşuk, taaşşuk,

Ktb: Kitap,mektup,katip, küttap, kütup,kütuphane,

İÇEK: ing. internal addition: Kimi dillerde, sözcüklerin içine giren ek. Türkçede içek yoktur. Örneğin Arapçada KTB ve ŞKR köklerini  iç ekler açısından inceleyelim ( KiTaB- K i T a B e, KaTiBe.-ŞaKiR, ŞaKiRe, ŞüKüR )

İÇSES DÜŞMESİ . ( İNG.Synocope) Kimi sözcüklerde, bir içsesin yitmesi: Arslan (aslan), astsubay (assubay) vb.İÇTÜMCE. Bir tümce içinde nesne olarak görevli başka bir tümce. Örneğin Ahmet, size bugün geleceğiz, dedi. Orhan birer cıgara daha içelim dedi. vb.

İÇ TÜMCE : ( Nesnel cümle) Cümle içinde tümleç gibi kullanılan başka cümle . Bakan, maaşlar yabaşından önce verilecek dedi. Ali sıcakta iyi gelir, diyerek arkadaşına ayran verdi.  Adam sizinle uğraşamam diyerek evden dışarı çıktı

İÇ TÜREME: Sözcükte olmayan  bir sesin türemesi, Stad, sıtad, Karal- kıral, azm: azim, tüfek- tüfenk

İÇ UYAK : ( Eski dil Osman. Seci) Düz yazıda sözcükler arasındaki iç kafiye : Seci de denir.  Selam verdim  rüşvet  değüldür deyu almadılar, hükümgösterdim faidesizdir deyu  mültefit olmadular.

İKİLEME : ing.reiterative :İkilemeler : Anlamı ve anlatımı güçlendirip pekiştirmek amacıyla aynı ,sesleri birbirine benzeyen, zıt anlamlı, yakın anlamlı, aynı anlamlı vb. sözcüklerin art arda yinelenmesiyle oluşan söz gruplarına ikileme denir.
Örnek :
Güzel mi güzel kız
Demet demet çiçek
Çuval çuval fındık
Çıtır çıtır simit
Ağlaya sızlaya bir hal olmak
Güle güle ölmek
Varını yoğunu ortaya çıkartmak
İyi kötü (bilmek)
Aşağı yukarı (anlamak)
Hemen hemen (bitirmek)

İKİLEMELİ DÜZ TÜMLEÇ: İkileme şeklinde kullanılan düz  tümleç.  Adam mahalleyi ev ev dolaştı.  Günleri takvimlerden yaparak yaprak düşürdük

İKİLEMELİ TAMLAMA: İkilemelerle kurulan tamlama : Güzeller güzeli kadın, yiğitler yiğidi Köroğlu, aslanlar aslanı Ali

İKİLEMELİ YAN CÜMLE :Kökteş iki çekimli fiilin olumlu ve olumsuz çekimleri ile ikileme kurması ile kullanılan temel cümleye  hemen derheal o anda kavramı veren yan cümle. ( V. Hatipoğlu, Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü; Ank. DTCF, 1982- SHF 71)

Gün ağardı ağarmadı Ali hemen sokağa çıktı. Ezan okundu okunmadı orucu hemen açtık, Dükkanlar kapandı kapanacak bir hemen çarşıya çıktık.

İKİLİ ÇATI: ( İng. Syncretsim)  İki farklı görevdede kullanılan Çatı: Bu durumda  kullanılan bu çatı hem  dönüşlü  hem de edilgen  çatı olarak kullanılabilinmektedir. Alınmak,, avlanmak, yakalanmak, sanılmak, tutulmak, yazılmak, atılmak, sıkılmak vb

İKİLİ EK: Hem ad hem de fiil köküne gelebilen eklerdir.  Göç-meni az-man, ip ek, top- ak, dil-ek, yat-ak, oy-uk

İKİLİ EKLEME : İyelik eki almış, bazı sözcüklerde  aynı görevde olamak üzere  bir ekin iki ayrı görevde kullanılmasıdır.

İnönü’ye, inönü’ne pazartesi’ye, pazatesi’ne

İKİLİ KÖK: ( Osman. Muhtelit kök)         

Hem ad, hem de fiil kökü olabilen kökler. Göç, göç- mek, sıva, sıva-mak, barış, barış-mak, savaş- savaş-mak, agrı- agrı-mak, tat- ta-mak, eski- eski- mek, koca- koca-mak, dil- dil-mek, kat, kat-mak...

İKİ ÜNLÜ: ( İng., diftong, Alman., dipyhtong) İkiz vokal , ikiz ünlü:  ikli vokal

Bir hecede  yan yana iki ünlünün bulunmasıdır. Şiir, şair, dair, haiz, dair, şuara, air, auto, hause

İKİNCİ VURGU: Bir sözcükte   Asıl vurgudan sonra meydana agelen ikinci  vurgu.

İLERLEYİCİ BENZEŞME : iİng. Progesive  assimilation , Frns.z Assimilatıon, progressive

Bir sözcükte önceki sesin sonraki sesi etkilemesi  Yokdur- yoktur, savırmak- savurmak,  avıç- avuç,

İLGEÇ ( Edat)ing:preposition.:Sözcükler arasında ilgi kuran söz¬cük. İlgeçlerin kendi başlarına anlamlan yoktur; tüm¬ce içinde anlam kazanırlar. Örneğin: Aslan gibi çocuk; Akşama doğru geldi; Bağa kadar yürüdük vb.

İLGEÇLİTAMLAMA:   Bir ad ve ilgeçin kurduğu  tamlama,  ev gibi , ev için,  odaya göre, bizden öte,  senin gibi

ILGEÇ TÜMLECİ ( Edat tümleci)ing.preposition complement: Yüklemi; araç, sebep, amaç benzetme vb. ilgilerle tamlayan tümleç. Örneğin: Sabaha karşı Pilevne ovasına girdik; İstan¬bul'a doğru ilerliyoruz; Gece gündüz sizin için çalış¬tım; Avrupa'ya uçakla gidiyoruz vb.

İLGEÇLİ YAN CÜMLE:  Gibi ilgeçiyle belirteç gibi kullanılan  yan cümle.  Makine gibiçlaışıyor, adam gibidavran,  yaşına göre davranmadı.

İLGEÇTEN AD:  Aslında  ilgeç olan ama iyelik  eki  alaraka ad olan biçim: senin gibisini görmedim , bu kadarı fazla, bana göresini alamadın mı,  ondan sonrasını bilmiyoruz,  buradan ötesine sen git

İLGEÇTEN SIFAT: Bir ad ile birlikte bir başka adın önünde sıfat gibi kulla nılan ilgeç :  : Gül gibi kız, çiçek gibi giyinmiş, Nur topu gibi bir bebek, avuç kadar arazi, Aslan gibi adam.

İLGİ EKİ. (İlgi adılı). ing.attachment of interest: Belirtili ad tamlamasından belirtilen kaldınlıp onun yerini tutmak üzere belirtenin sonuna getirilen — ki eki.  Bağlantı kavramı verir Ad veya ad görevli sözcüğe –Kİ ekiyle bağlantı kavramı verir.  Benimki, seninki, Ahmetinki, dünkü, öbürgünkü, akşamki, sabahki

Örneğin: Ahmet'in kitabı (Ahmet'inki), sizin eviniz (sizinki), Orhan'ın araba¬sı (Orhan'ınki) vb.

İnce Sıra:  Türkçe sözcüklerdeki imnce ünlülerin sırası: ip liği miz. Ü zü mün, çi çek çi,

İNCE ÜNLÜ:   İnce sesli: İng : front vovel, Dilin ileriye gelerek ön damakta meydana gelen sesliler

e- i- ö- ü  seslileri

İMLA .ing. spelling: Bkz. Yazım.

İNCE ÜNLÜ .ing. fine voice : Dilin ileriye doğru itilmesıyle oluşan ünlü harf: i, e, ö, ü vb

İSİM : ing. name: Bkz. Ad.

İ SİMDEN FİLL YAPIM EKLERİ:( bkz. yapım ekleri ) ing.noun verb affixes : Bu tür ekler isimlerin üzerine gelerek onlardan eylem (fiil) yapmaya yarayan eklerdir. En çok kullanılan İsimden Fiil Yapan Ekler şunlardır.
+le: başla-, sula, üfte-, fırla-…
+leş: darlaş-, iyileş-, güzelleş-…
+len: hastalan-, dalgalan-…
+el: azal-, daral- …
+I: doğrul-, ufal-…
+e: kana-, oy(u)na-, boşa-…
+er: morar-, sar(ı)ar-…
+de: fısılda-, ışılda-…
+r: delir-, karar-…
+se: susa-, önemse-…
+kir: fışkır-, püskür-…
+mse: aztmsa-, benimse-…

İSİMDEN İSİM YAPIM EKLERİ: in g. name the name affixes( Bkz yapım ekleri ):  İsim tabanlarından yeni anlamlı başka isimler türetmede kullanılan eklerdir.lık, 
-lik, -luk, -lük : Yer, araç, alet isimleri yapar: orman-lık, tuzluk, ağaçlık/ 
-lı, -li, -lu, -lü : Sıfat : anlayış-lı (arkadaş), sayı-lı (gün), bilgi-li (öğretmen) -aitlik, bağlılık anlamı katar: Asya-lı, bura-lı, Konya-lı/
- sız -siz, -suz, -süz : Olumsuz anlam taşıyan adlar, sıfatlar, zarflar yapar: ahlâk-sızlık, ar-sız, hır-sız, ök-süz
-*cı, -ci, - -çu, -çü: Meslek, alışkanlık, taraftarlık isimleri yapar: araba-cı, bilgisayar-cı, cam-cı, iz-ci, koru-cu, göz-cü, balık-çı
-cık, -cik, -çuk, -çük: Küçültme. Yavrucuk, kedicik,Hastalık: : arpa-cık, yılan-cık,.Organ. Elmacık,bademcik, karıncık.Alet. Maymuncuk,dipçik
-ca-ce-ça-çe: sıfatlara ve zarflara eşitlik, benzerlik, görelik, nispet gibi anlamlar kazandırır: adam-ca, akıl-ca, ala-ca,  bu-n-ca, çılgın-ca, filan-ca, kısa-ca, sarı-ca, soy-ca, yakın-ca,  
-daş, -deş, -taş, -teş: Eşlik, ortaklık, bağlılık, aitlik bildiren isimler yapar: adaş (<ad- daş), anlam-daş, arka-daş, çağ-daş, gönül-daş, karde
- ncı, -nci, -ncu, -ncü: Sıralama ve derece bildiren isimler yapar: altı-ncı, bir-i-nci, elli-nci,   iki-nci, son-u-ncu
-ar, -er; -şar, -şer: Asıl sayılardan üleştirme sayıları yapar. Ünsüzle biten -ar, -er; ünlüyle biten  -şar, -şer biçimi getirilir: kırk-ar, on-ar, beş-er,     bir-er, üç-er;
-sal, -sel: Yapı olarak yanlış olmasına rağmen özne-l, yasa-l), -al, -el (ulus-al, söz-el) 
Bunlardan başka: aç, -eç (boz-aç, kır-aç, top-aç), -ak, -ek (baş-ak, sol-ak, top-ak,   ben-ek),-an, -en (oğulan>oğlan kız-an, er-en), -cıl, -cil, -cul,-cül; -çıl, -çil, -çul,      -çül (tavşan-cıl, ben-cil, ev-cil, ölüm-cül, balık-çıl, kır-çıl, et-çil,ot-çul), -cileyin (ben-cileyin, sen-cileyin), -ç (ana-ç, ata-ç, baba-ç), -gıl, -gil, -gül, -kıl, -kil) (Ali-gil, dayım-gil, kır-kıl, iç-kil, dört-gül), -ka, -ge (baş-ka, öz-ge), -kan, -ken (baş-kan, er-ken), -kek (er-kek), -man, -men (ak-man, ata-man, k

İSTEK KİPİ.i ng.optative:Eylemin yapılmasını istek ya da dilek kavramlarına bağlayarak bildiren kip: Geleyim gelesin, gele, gelelim, gelesiniz, geleler vb.

İSTEK CÜMLESİ : Yüklemi istek veya dilek kipli olan cümle, 

Bari doğru cevap vereydi, bu işler başına gelmeyeydi. Ah bir gelse de görüşşsek,  Keşke doğru olsaydı. Keşke Merik ölmeseydi. Bir görebilsem Gözlerinin rengini unutabilsem.

İSTEK YUTUMU: Kökü veya gövdesiünlü ile biten istek kipinin ünlüsünün düşmesi. 

Söy-le- y – e – y –im= söyleyim, aldır- ma- y-a- y- ım= aldırmayım. Ağla-y-a-y-ım= ağlayım

İsim Cümlesi : Bakınız : ing. Name sta tement: Ad Cümlesi

İSİM FİİL: ( bkz. Fiilimsi, Eylemsi)ing.gerund : İsim-fiiller , Fiilin adı demektir. Fiil kök veya gövdelerine –mak, -mek, -ma, -me, -ış, -iş, -uş, -üş ekleri getirilerek oluşur. Yazmak, konuşmak, yemek, yazma, alış... Konuşmak bir s
Olumsuzluk eki –ma, -me ile isim-fiil eki olan –ma, -me karıştırılmamalıdır. Bu hafta işe gitme. (Olumsuz fiil) / Tatile gitme hazırlıkları başladı. (İsim-fiil) 

İstek Cümlesi : Bakınız : ing. sentence request: Dilek Cümlesi.

İ ŞARET ADILI ( bkz İşaret zamiri).ing . pointing pronoun, demonstrative: Adların yerini işaret yoluyla tutan adıl: Bu, şu, o, bunlar, şunlar, onlar, vb.

İŞARET SIFATI . ing. sign adjective: Adları işaret yoluyla belirten sıfat : Bu ev, şu ev, o ev vb.

İŞTEŞ EYLEM . İşteş Fiil : ing. reciprocal action: Fiilde anlatılan işin birden fazla özne tarafından birlikte veya karşılıklı yapıldığını gösteren fiillere işteş fiil denir. İşteş fiil, her şeyden önce, birden fazla öznesi olan fiil değil, olabilmesi, meydana gelebilmesi için birden fazla özneyi gerektiren fiildir. Fiillerde işteşlik, fiil kök veya gövdelerine getirilen (-ş-, -ış-, -iş-, -uş-, -üş-) ekiyle yapılır. Örnek : Ahmet dövüşmüş. Onunla tam iki yıl mektuplaştı.

İYELİK EKİ (İyelik adılı).ing. attachment to ownership:  Adlara kişi kavramı veren ek: Evim (evim), annen (anne-n), kalemi (kalem-i ), kardeşiniz (kardeş-i-niz) vb.

İYELİK DÜŞMESİ: Yapım eki gelen ad tamlamalarında iyelik ekinn kullanılmaması

Tahin helva-sı cı – helvacısı  Adapazar- ı – lı , Adapazarlı – Üviversite- si- li- ler, Üviversiteliler

İYELİKLİ İKİLEME :  Sözcüklerinin birisinin veya ikisinin birden iyelik  eki almış olduğu iklileme