Divan Nedir Divan Şiirinde Divan Tertibi

Divan Tertibi  ( Divan Şiiri  Divanları )

 

Divan Tertipleri

Bir şairin şiirlerini belli bir usul ile bir araya toplamasına divan tertibi denir.  Şairler divanlarını oluştururken bir çok usul izlemişler,  bu defterlerin oluşması için belli usuller  uygulamışlar   böylece çeşitli  şekillerde tertip edilmiş  divanlar oluşmuştur.

Şairler divanlarını gelişigüzel bir tarzda değil  gelenek haline gelen usullere göre  düzenlemişlerdir. Divan tertibinde kronolojik veya alfabetik bir sıra  değil, nazım türlerine göre sıralama esası temel alınmıştır.

Divan şiirinin ilk zamanlarında divanlar belli bir sıraya ve tertibe göre yazılmış, sonraki devirlerde bu sıralama ve tertibe çok da dikkat edilmemiştir.

Mürettep Divan: Belli bir usul ile toplanmış ve  şairin her türden şiirlerini belli bir usule göre tertip ettiği divanlara Mürettep Divan denmiştir.

Mürettep Divan Tertibi: Bir mürettep divanda ilk bölümde kasideler, ikinci bölümde tarihler, üçüncü bölümde musammatlar, dördüncü bölümde gazeller, beşinci bölümde lugazlar, muammalar, müfredler, âzâdeler gibi küçük parçalar yer alır. Bu şekilde her şiirden örnek olacak şekilde ve bu sıralamaya uygun olacak şekilde  tertip edilmiş divanlara Mürettep Divan denmiştir. Tahir’ül Mevlevi’den de yaralanarak  çıkardığımız bilgilere göre  Mürettep bir divan şu bölümlerden ve düzenlemelerden oluşur:

1. Mukaddime: ( Dibaçe- Önsöz-) Birçok  divan bir mukkadime yani dibaçe ( önsöz, sunu) ile başlar. Şair divanı hakkında bilgiler verir. Mukaddime bölümü divanını kendi tertip eden şairlerin divanlarında bulunur.
2. Kasaid: Kasideler : Tevhid, münâcât, naat, dört halifeye övgü, ehl-i beyte övgü, din ve tarikat büyüklerine  övgü konulu kasideler ilk başta, , padişah, vezirler,  şeyhülislam ve önemli devlet adamlarına  övgü  konulu kasideler  daha sonraya gelecek şekilde sıralanır.
3. Tevarih: Tarih manzumeleri: Doğum, ölüm tarih düşürme, yeni yapılan bina, saray, han vb ye tarih düşürme,  padişahların cüluslarına  tarih düşürme, devlet adamlarının göreve gelişlerine tarih düşürme, savaş, barış, zafer, felaketlere tarih düşürme  manzumeleri ikinci sıraya konur.
4. Küçük Mesneviler ( Bazı divanlarda kısa mesnevilerin olduğu gözükür.)
5. Gazeliyat: Gazeller: Gazeller divanlarda kafiye harfine göre (elifba harflerine göre  sıralanırlar.) Mürettep bir divanda  Arap Harflerinin  tamamından gazeller bulunması gerekir.
6. Musammatlar: Gazel ve kaside dışındaki, Terkib-i bent, terci-i bent, muhammes, muaşşer, şarkı, türkü türündeki  diğer nazım şekillerdi bu bölümde toplanır.
7. Müfredler -Mukattaat(Kıtalar:  Bu bölüm  müfredler ve mukattaat(Kıtalar) ve matali ( matlalar )  şeklinde birkaç bölüme ayrılabilir.  Rubâî, tuyug, kıt’a, muamma ve lügazlar bu bölümde toplanır.
8. Bazı şairlerin divanlarında küçük kısa mesneviler de bulunabilir. Bazı şairler divanlarını kendileri tertip etmişler bazı divanlar ise şairlerin ölümünden sonra başkaları tarafından  tertip edilmiştir.  Divanların özel bir adı yoktur. Divan hangi şaire aitse onun ismi ile anılır ve o divanın o şaire ait olduğu bu şekilde bilinir, Necati Bey Divan, Ahmet Paşa Divanı, Şeyhi, Hayali Bey Divanı, Baki Divanı gibi.  Şairlerin divanı aslı isimleri ile değil, edindikleri şiirlerinde kullandıkları mahlasları ile  bilinirler.

Divan Edebiyatında din dışı konularda yazılmış ilk Mürettep divan 14. Yy Germiyan Sahası şairi Ahmedi’ye aittir.

Tam bir mürettep divanda  bulunan şiirlerin  sıralama  ve konu özellikleri şu şekildedir.

 

Gayri Mürettep Divan:

Bir divan Mürettep Divan özelliğinde  teşkil edilmemişse, Mürettep Divan nizamında değilse  bu tip divanlara  denmiştir.  

 

Muhtasar Divan:

Mürettep divanların özelliklerini taşımakla beraber  Mürettep Divan kadar çok hacimli de olmayan divanlara  Muhtasar Divan da denmiştir.   Bir şair sadece seçkin şiirlerini bir divanda yeniden toparlayabilir. Bu nedenle  beğenmediği bazı şiirlerini  ayıklayıp yeniden yazabilir. Bu tip divanlara da Muhtasar divan denmiştir.

Muhtasar kelimesi, hacimli bir eserin özetlenmiş şekli için olduğu gibi bir konunun ana hatlarıyla kısaca yazılmış şekli için de kullanılmıştır. [1]Muhtasar divanlar kısaltılmış veya  az sayıda yazılmış,  yeniden gözden geçirilerek  fazla ve zayıf olanları ayıklayarak  yeniden hazırlanmış divanlar için de kullanılmıştır.

 

Divançe:

Divançe mürettep divan hacminde olmayan küçük divan anlamındadır.  Divançelerin  düzenleme usulü de mürettep divana benzer.. Yine kaside, tarih, musammat, gazel ve kıta sırasını izler. Ama bir divançede bu bölümlerden bazıları eksiktir veya tamamlanamamıştır. Divançe ler sadece  belli türlerde   yazan şairlerin şiirlerinden de oluşabilir. Örneğin Hüseyin Baykara’nın divançesi sadece gazellerdfen oluşur. Bazı şairler mürettep bir divan tertip edemeden öldüklerinden divanları yarım kalabilir. Örneğin Figânî ve Fâzlı’nin divançeleri bu türdendir. Bazı şairler ise  mürettep bir divan tertip etmeden  her türde şiir yazmadan  divan tertip ederler.  Melihi, Fatih Sultan Mehmet Avni Divanı  Sarıca Kemal ( Bergamalı Kemal Zerdi) Şair Adlî II. Bayezit'ın vb divançeleri vardır.

Hatta bazı şairlerin şiirleri  divançe bile sayılmayacak kadar azdır veya şiirlerinin çok azı günümüze ulaşmış şiirleri mecmulardan  vb toparlanmıştır     Molla Âşkî –, Şeyyad Hamza   Hoca Dehhani’nin  Şiirleri şiirleri bu şekildedir

Bir şairin bir çok dilde yazılmış şiirlerinden oluşan divanları da olabilmektedir. Örneğin Fuzuli’nin Türkçe, Arapça ve Farsça divanları da vardır.  Örneğin Nefi’nin Farsça ve Türkçe divanı vardır. Yavuz Sultan Selim ‘in Türkçe ve Farsça divanları vardır. Bazı Mürettep divanlarda bazı nazım türleri eksik olabilmektedir. Örneğin Baki’nin divanında hiç Münacaat ve Tevhid  bulunmaz.

KAYNAKÇA

[1] İsmail Durmuş, MUHTASAR, TDV İA cilt: 31; sayfa: 58