Donanma Fişeği Havai Fişek Dahme Maytab Mâhtâb

Donanma Fişeği , Havai Fişek, Dahme, Maytab, Mâhtâb Nedir:

Dahme  kelimesi bir çok manaya gelir: Farsça: Mezar, kabir, türbe, anlamlarında kullanılan dahme; geceleri atılan  havai fişek, donanma gecelerinde  atılan fişek, maytap  anlamına da gelir. [1] (Kamus-i Osmani: 7986 ,) A. Talat Onay, adı geçen eserinde  dahme kelimesinin Farsçada  develerin ağzından sıçrayan köpük anlamından genişleyerek  fişek anlamına  geldiğini belirtmek istemiştir.[2]

Ol şu’ledir ki zahir olur dahme- gâhtanPergaleler ki dağ-ı ciğerden zuhur eder.         Ruhi

Dahme- gâh ise havaya dahme atılan yer anlamındadır. 

Dahmegahtan atılan fişeklerden çıkan renk renk ateşler , yaralı ciğerden çıkan ahlar gibidir.

Dahme  gemilerde düğün ve şenliklerde atılan  havai fişek ,  havada renk renk ışıklar saçan  fişek anlamıyla  edebiyatımızda  daha çok kullanılmıştır.  Bu  nedenle dahme havada patlayan donanma fişeğine  denir.  Havaya dahme, donanma fişeği  veya maytap atmak  eskiden beri bilinen bir gelenektir.  Eskilerde dahmenin yapılması için baruta demir veya bakır tozu karıştırıldığı anlaşılmaktadır.   “ Kara barut çamuruna demir tozu karıştırılırsa beyaza çalar, Kara barut çamuruna ince bakır tozu karıştırılırsa yıldız  yıldız yıldız dahme olur.” [3]

Dahme , günümüzdeki havai fişeklerin tamkarşılığıdır.  Divan şairleri ,   dahme veya havai fişeği, ateş- baz, gül- efşan tabirleri ile de açıklamışlar,  dahmeyi ateş saçan, gül saçan şeylere benzetmişlerdir. Gül – Efşannın  (  gül saçan, gül dağıtan ) bir dahme,  havai fişek türü olduğu, eskiden gül renkli ve gül şekilli ışıklar saçan havai fişeklere gül efşan denildiği de bilinmelidir.  Havai fişeklerin bayram , düğün ve şenlik vakitlerinde atılması ile  göz yaşları ve çiçeklerin baharda açılması  arasında ilgiler ve hayaller kurulmuş,  dahme, göz yaşına  ve gülzara benzetilmiştir. O yüzden göz yaşı havai fişeğe de teşbih edilir. 

Oldı sahnı bağda  peyda gül efşanlar yineHasılı döndü çemen bezminde ateş – baza gül          Baki

Dost vaslı ıydına irişti çeşm-i eşk-bârKim bu rengîn şîşeden oldı gül-âb-efşân-ı ıyd     Ahmed Paşa, K.34/3

“Gözyaşı saçan göz, dostunun kavuşma bayramına kavuştu. Bu latif, hoş şişeden bayram gül suyu saçıldı.”[4]

Mâhtâb Nedir:  Ay gibi parlayan donanma fişeklerine, havai fişeklere diğer adıyla dahmelere ise mâhtâb denmiştir. Mâhtâb günümüzdeki mehtap kelimesi ile aynı anlamda olarak halk arasında maytab kelimesine dönüşmüştür.  Ay gibi parlak olan havai fişeklere divan edebiyatında hâven de denmiştir. [5]

Hâven sözcüğü günümüzde havan anlamına dönüşmüş bir top türüne -Havan topu-   havan denmeye başlanmıştır.

Lale hâven yaktı susen asmaniler yineŞah- ı gül taht-ı zümürrüd üzre seyran eyledi.     Baki

Şu denli asmaniler atıldı her yaneden kimŞerar-ı asmanilerle çarhın doldu damanı       Hayali

Odlu ah etsem kıvılcımlı  nola yüzün görüpTöredir cün atılır bayram günü  yindek fişeng     Nazmi

Eski devirlerde hâven, maytab, donanma fişeği, pesendi, şelale, dahme, fişek, gül efşan , mâhtap vb   adları altında 58 çeşit  fişek  türü olduğu bunların yapımcılarına da ateş baz dendiği eski devrin kaynaklarından günümüze ulaşan bir bilgidir.

Yaktılar  nergisleri  etrafa saçıldı şerrarBâd ateş- bazlar  gibi gül efşan eyledi.    Baki