Dörtlük Nazım Birimi ve Dörtleme Nedir Örneklerle

 

Dörtlük  ve  Dörtleme  Nedir ve Örnekleri

 

Dörtlük: Halk Edebiyatının en belirgin nazım şeklidir. Halk şiirinin temel nazım birimi olan dörtlük, halk şiirine özgün bir kafiye şeması ile oluşur. Halk şiiri türlerinin geneli dörtlük nazım birimi ile  söylenir.

Koşma türleri, semai, atışma, taşlama, lebdeğmez, ağıt, manzum destanlar vb dörtlük esasına dayanır.

Dörtlük İslamiyet öncesi Türk şiirinde ortaya çıkmış, koşuklar, sağular ve  manzum destanlar, dörtlük nazım birimlerinden oluşmuştur. Mani ve Buda dinlerinin öğretilerini anlatan kimi  Uygur şairlerinin  dörtlük kullanmadığı hatta serbest biçimlerde de yazdığı görülse de Uygur şairlerinin ve şiirlerinin dörtlük esasına uygun şiirler de yazdıkları görülür.  

Türk halk şiirinde  tek dörtlükten oluşan  türler de vardır. Mani tek dörtlükten oluşur.  Türkü dışındaki tüm nazım şekilleri dörtlük halindedir. Bazı Türkülerimiz  3+2 lik bir sistemle söylenir.  Fakat türkülerimizin de pek çoğu dörtlük nazım  birimi esasına dayanır.  İslamiyet öncesinde ve  bir müddet sonrasında dörtlük sisteminde  mısra başlarında da kafiye olduğu dikkati çeker

Avlap meni koymangız 
Ayık ayıp koymangız 
Akar közüm uş tengiz 
Teğre yöre kuş uçar

Fakat genel olarak  dörtlüklerde kafiye ve redifler mısra sonlarında kalmış,  dörtlük nazım  birimi ile söylenen şiirlerin ilk dörtlüğü abab, aaba, abcb şeklinde kafiyeleşmiş ama sonraki dörtlüklerin ilk üç dizesi kendi arasında, dördüncü  dize ise ilk dize ise ilk dörtlüğün son dizesi ile kafiyeli oluşmuştur.  CCCB gibi  Halk şiirinin kafiye örgüsü

• aaab, cccb, dddb ...;
• abab, cccb, dddb ...;
• abxb, dddb, eeeb ...;
• aaaa, bbba, ccca ... Şekillerinden birisi olabilir. 
•  

Şemada görüldüğü gibi Türk halk şiirindeki dörtlükler hece ölçülü duraklı ve kafiyelidir. Kafiye  düzeni ilk dörtlüğe mahsus olarak bazı  değişimler gösterse de  diğer dörtlüklerde sabit bir düzen vardır.  Değişik kafiye düzenine sahip olan ilk dörtlüklere örnek verecek olursak:

Yiğidin eyisini nerden bileyim 
Yüzü güleç, kendi yaman olmalı 
Kasavet serine çöktüğü zaman 
Gönlünün gâmını alan olmalı                Kafiye düzeni: abca

Vara vara vardım ol kara taşa,
Hasret ettin beni kavim kardaşa,
Sebep ne gözden akan kanlı yaşa,
Bir ayrılık, bir yoksulluk, bir ölüm                Kafiye düzeni: aaab

Derd-i dilim arttı yârimin derdim 
Seksende doksanda yüzde seyr eyle 
Gonca güllerini yârimin derdim 
Gerdanda dudakta yüzde seyr eyle           Kafiye düzeni: abab

 

Dörtleme Nedir: 

Dörtleme tabiri örneğin murabbadaki gibi  beytin iki dize ilavesi ile  beytin dörtlüğe çıkarılmasına denildiği gibi, halk şairlerinin dörtlük esasına dayana şiirlerini de ifade eder.

Dörtlüğün divan şiirindeki karşılığı ise murabba’dır. Rubai ve Tuyug ise tek bir dörtlükten oluşan maniye benzeyen kafiye sistemine sahip nazım şekilleridir.  Zaten murabba ve rubai kelimelerinin kökü  dört sayısı ile ilişkili olan rub kelimesinden gelir. Murabba aslında beyit sistemine dayanan ama her beytine iki beyit ilavesi ile dörtlüklerden müteşekkil  bir hale sokulan nazım şeklidir.  Divan şiiri türlerinden olan şarkı da dörtlük esasına dayanır.

Rubai Örneği:

Ya Rab dilimi sehv ü hatâdan sakla
Endişemi tezvîr ü riyâdan sakla
Basdım reh-i vâdî-i rubâîye kadem
Ta'n-ı har-ı nâdân-ı dü-pâdan sakla                   Nef'i

Mani Örneği

Ak üzüm asmasıyım
Fabrika basmasıyım
Bana doktor ne lazım
Ben sevda hastasıyım

 

Murabba Örneği

Murabbalar beyitlerin arttırılmış şekilleridir.  Beyite iki  dize ilave edilerek dörtleme yapılır. İlave edilen beyitler ilave edilecek mısra ile kafiyeli olur aa+ aa, ab- aa+âb

Gül yüzünde göreli zülf-i semen-sây gönül
Kara sevdaya yiler bî-ser ü bî-pây gönül
Dimedüm mi sana dolaşma ana hay gönül
Vay gönül vay gönül vay gönül ey vay gönül    Ahmet Paşa

Şarkı Örneği

Kimlerün çeşmine ol sîne bu şeb nûr oldı
Nereye gitdi o her-câyî o meh-pâre 'aceb
Kimlerün yâresine merhem-i kâfûr oldı
Kandedür kande o zâlim o sitem-kâre 'aceb      Nedim.