Efsane Nedir ve Özellikleri

Efsane :

Efsane ve fesane aslen Farsça kökenlidir.   Latince “legendus” ,Yunancada "mitos, mit"  Batı dillerinde  mythe, Arapça usture ,Türkçede  ise efsane karşılığı olarak “söylence” dir.   

Efsane kelimesinin sözlük anlamı: Eski çağlardan beri söylenegelen, olağanüstü varlıkları, olayları konu edinen hayalî hikâye, söylencedir.. Mecazi manada ise : Gerçeğe dayanmayan, asılsız söz, hikâye anlamındadır.

 Efsane  kelimesi; meşhur ve şayi olmuş anlamlarına da geldiğinden  meşhur olmuş anlatı anlamında da kullanılır. Efsane asılsız, boş mesel; kıssa ve hikaye anlamında da kullanılmış,  eş anlamlısı olarak esatir de denmiştir..

Anaonim edebiyat ürünü olarak Efsane  tek motifli  ve olağanüstü nitelikler taşıyan   olay, olgu, oluşum,  değişim,  dönüşüm , inanç la ilgili izahlarının  doğruluğunu yer zaman , kişiler ve şahitlerle de ispata kalkışan, gerçekten olmuş gibi kuşaktan kuşağa aktarılan,   belli  bir üsluba ve şekle bağlı olmayan anlatılara denir.
İnsanlar; önemli  kabul ettikleri  kişilere, nesnelere, mekânlara kutsal özelllikler  yüklemişler, sırrını çözemedikleri konulara;  hayali, dinsel ve batıl inançlarla ilgili  yorumlar  getirmişler , tabiat olaylarına ve oluşumlarına bu şekilde izahlar bulmuşlar ve  oluşan söylencenin  hakikat  olduğuna  da inandırmaya çalışmışlardır.

Efsaneler inanç, batıl itikatlar antik dinlerden  gelen kalıntılardan vb  ortaya  çıkmaktadır.  Efsaneler kainattaki varlıkları ve hadiseleri bir sebebe bağlayarak izah etmeye çalışan halk edebiyatı mahsulleridir. Efsaneler  kaynaklarını tarihi olaylar,  çeşitli dini inançlar, eski dinlerden kalan alışkanlıklar , batıl itikatlar, hayali söylenceler masallar , destanlar vehalk hikayeelrinden alır.  Efsaneleri ortaya çıkaran asıl faktör inançlar  ve  batıl itikatlardır.  

Efsanelerin kaynağını  Teogoni (çok tanrıcılık), kozmogoni (kainatın nasıl meydana geldiği), antropogoni (insanın nasıl varolduğu), eskatoloji (insan ve dünyanın geleceği) inançları oluşturur. İlk insanlar tabiat hâdiselerini , doğal oluşumları, yağmurun yağması; hayvan, bitki, toprak, orman, dağ, ateş, mâden vb nin ortaya çıkışını  hayat ve ölüm hakkında  neden, niçin, nasıl  sorularına cevaplar aramışlar,  efsaneler de bu sorulardan ortaya çıkan cevaplar olmuşlardır.  Olaylar ve  nesnelerin oluşumlarını hayali olarak üretilen  doğa üstü güçlere bağlayan bu anlatılar efsanelerin temelini oluşturur.  

Her bir efsane de tek bir motif vardır  ve bu motifler inanç ve inanılşa ilgili olaganüstü bir nitelik taşır. Her efsane   dayandığı analtıyı inandırma çabası içindedir. Ve anlattığı söylenceyi kişiler, yer şahitler ile ispata kalkışır.  Efsane yer, zaman, ve kişi  unsurlarını  kullanarak gerçekliğini  ispata kalkışır. Efsaneler  tarihte yaşamış kişiler etrafında da oluşabilir.  Bu yönü ile   menkıbeler ile yakınlaşır. 

Efsane tek bir motife dayaması ile masal ve destanlardan ayrılırç.  Tanrı ve Yarı tanrı  gibi kahramanları  olmadığı için  Mitlerden farklıdır.  Ulusların başından geçen felaketlere  dayanmadığı ve toplumsal  gaye taşımadığı için destanlardan ayrılır. Özel bir anlatıma ve üslubda da sahip değildir.

Pertev Naili Boratav’a göre  Türk Efsanelerinin  Türleri :

.Dünyanın yaratılışı ve sonu ile ilgili efsaneler

 II. Tarihi efsaneler

•  -Sınırlandırılmış tabii yerlerin menşeleri (dağlar, göller … vs.)
• -Meskun yerlerin menşeleri (şehirler, köyler … vs.)
• -Büyük binaların menşeleri (kiliseler, camiler, köprüler … vs.)
• -Hazineler
• -Milletlerin, hükümdar sülalelerinin ve sosyal sınıfların menşeleri
• - Felaketler
• -Tarihi olarak bilinen kahramanlıkların yendikleri, tabiatüstü güce sahip canavarlar
• -Savaşlar, fetihler, istilalar
• -Kurulu düzene başkaldırmalar
• -Diğer hadiseler ve üstün kişiler, medeniyet getiren kahramanlar, bilginler, şairler
• - Aşk ve aile hayatı
• -Küçük bir topluluğun, tarihinin bir parçasını meydana getirdikleri ölçüde bilinen, ortak veya kişisel karakterde, çeşitli diğer kişilerle ilgili anlatmalar.

III. Tabiatüstü şahıslar ve varlıklar üzerine efsaneler

• -Alın yazısı
• - Ölüm ve ötesi
• - Tekin olmayan yerler
• -Tabiatın bir parçası olan yerler (orman, göl … vs.) ile hayvanların sahipleri koruyucuları
• -Cinler, periler, ejderhalar v.b. tabiatüstü güçte yaratıklar
• -Şeytan
• -Hastalık ve sakatlık getiren varlıklar (albastı gibi)
• -Tabiatüstü güçleri olan kişiler (büyücü, üfürükçü, efsuncu gibi)
• -Mit niteliğinde hayvan ve bitkiler (adam otu gibi) üzerine anlatmalar

 IV. Dini efsaneler