Ek Nedir Yapım ve Çekim Ekleri

EK NEDİR  

Fransızca:     AFFİXE

İNGİLİZCE:    affix

Almanca  :    affix

Osmanlıca:     LAHİKA

Kelime türü:   İsim –-  Dilbilimde bir terim

FARKLI EŞANLAMLI TERİMLERİ:       

TANIMLAR

Sözcük türeten ( YAPIM EKİ )  ya da sözcüklerin tümcedeki görevlerini belirten ( ÇEKİM EKLERİ )  ses,sesler , hece veya hecelerden oluşan  parça.

“Sözcük türetmek veya sözcüğün görevini belirtmek için kullanılan biçim verici ses ya da sesler”[1]

-lı , Toz-lu, -sız ,  ağaç-sız,  -lık kış-lık, tuz-luk,  -cı, satı-cı, -üş , gör-üş, -im , bil-im,  -gın, say-gın ,- suz,  huy-  (huy - suz), - men (göç - men),  yaz-man - cik (gelin - cik),  kedi-cik , - gen (çekin - gen),  ettir-gen - daş (arka - daş), vatan-daş,  - gi (çal gı),  ser-gi - ler (ev - ler, - İm (biz - im), -iyor (gel iyor) vb.

Türkçede ekler Yapım Ekleri ve Çekim ekleri olarak iki gruba ayrılır.

A.YAPIM EKLERİ

Türkçedeki sözcüklerden sözcük üretmek işi yapım eklerinin görevidir.  Kelimelerden yeni sözcükler yapım ekleri ile türetilir.  Yapım eklerinin üzerine başka yapım ekleri de; çekim ekleri de gelebilir ancak yapım eklerinin üzerine çekim eki gelemez.

Yapım Ekleri dört türlüdür

a)İsimden İsim yapım ekleri

İsimden isimle ilgili başka isimler türetirler

-lik: ağaç-lık, tuz-luk

 -li:  Tokatlı, tuz-lu,

-siz: ev-siz, kedis-siz

 -cil: evcil, otçul,

 -cık: kedi-cik, arpa-cık, kitapçık

 -daş: vatandaş, sesteş

 -inci: üçüncü, beşinci

-msı:  tatlımsı, ekşimsi

-sal: evrensel, bedensel

 -ıt: yaşıt, eş-it

 -tı:  tıkırtı, homur-tu

b)İsimden Fiil  Yapan Yapım Ekleri

 -le: taş-la, baş-la, yol-la

-al: azal-, çoğal-, az-al, düz-el

 -l:  eğ-ril doğ- ğrul-, sivril–

-a: kana-, yaşa-, türe-, boşa–

 -da: fısılda-, hışırda-, fokur-da –

 -at: yönet-, gözet–

 -kır: fışkır-, haykır–

 -lan: evlen– yol-lan

-laş: şakalaş-, dertleş-,

 -(a)r:  kız(ıl) ar, morar-, karar-, yaşar–

 -se:  az-ımsa, önemse-, garipse–

c)Fiilden Fiil  Yapan Yapım Ekleri

-t:  atla-t  , patla-t

 -(a)r: kopar-, çıkar-, uçur-, düşür–

 -dır: kazdır-, saçtır-, bıktır-, kurdur–

 -(ı)l: satıl-, kazıl-, çözül-, sorul–

 -(ı)n: taran-, yıkan-, silin-, alın–

 -ele: itele–silkele - kovala-,

 -ı: yazı, kazı-, sürü–

-msa:  gülümse– azımsa,

d)Fiilden İsim Yapım Ekleri

-im:  geçim, üretim,  çözüm, verim, kır-ım

 -gi: dergi, sevgi, görgü, bilgi, örgü, sergi, algı, atkı

-gın: dalgın, vurgun, bilgin, durgun, yorgun,  salgın

-ı / -i: yazı,  kazı gezi,  sızı,

 -ıcı / -ici: yırtıcı, satıcı, ezici, kurucu

-ca: düşünce,  çekince, eğlence

-ecek: giyecek, yakacak, gelecek

 -ak: yatak, kaçak, bıçak,

 -ga: bilge, süpürge, yonga,

-gan: çalışkan,  geçirgen, unutkan, çekingen

-gıç: bilgiç, dalgıç, başlangıç,

 -ik: kesik, açık, göçük, kırık

-ın / -in: yığın, akın, tütün, ekin,

-nç: gülünç, basınç,

 -ıntı: esinti, çıkıntı, döküntü,

 -(e)r: gelir, gider, okur,

 -maca: bulmaca, kesmece

 -sel: görsel, uysal, işitsel

 -anak: gelenek, görenek, olanak, seçenek

 -ış: dikiş, yürüyüş

-ıt: geçit, yakıt, ölçüt

 -ma: dondurma, danışma

 -mak: çakmak, ekmek

-tı: belirti, kızartı

 

 ÇEKİM EKLERİ

Eylem ya da ad kök veya gövdelerine kişi kavramı vermek üzere getirilen ad çekimi veya eylem- fiil-  çekimleridir.  Başka bir deyişle ad veya filli köklerinden ad veya fiil türetmeyen yapım eki olmayan yapım ekleri dışındaki diğer eklerin hepsi çekim eklerdir.

Çekim ekleri: hal ekleri, ( i, e,de,den), şahış ekleri, iyelik ekleri( im, in, i, imiz,iniz, leri, ler, çoğul eki,me olumsuzlukl eki, mi soru eki ile dilek istek ve haber kiplerinin eklerinden oluşurlar.

[1] Prof. Dr. Vecihe Hatipoğlu, Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü, AÜ. DTCF Yayınları, Ank. 1982