Esâretnâme Nedir Özellikleri Eserleri

Esâretnâmeler

Osmanlıca yazılışı: esaret:  اسارت

Osmanlıca yazılışı: nâme :   نامه

Osmanlıca yazılışı: esâretnâme: نامه اسارت

Esâret  Nâme ve Esâretnâme:  Sözlük Anlamları

Esâret: sözcüğü sözlüklerde “ Esirlik. Kölelik. Kullara kendini teslim etmiş olmak. Başka milletten olanlara boyun eğme” anlamları ile tarif edilir. Nâme ise Farsça kökenli olup “mektup, risale “ anlamlarına gelir. Şu halde esâretnâme kelime anlamı ile esir mektubu, esirlerin yazdıkları risale manalarına gelir.

Divan Edebiyatı Türü Olarak Esâretnâmeler

Esâret-nâmeler divan edebiyatında seyahatnameler ve sergüzeşt-namelerin bir çeşidi olarak kabul edilebilecek hatırat türü ile de yakından alakalı, risale veya mektup şeklinde yazılmış divan edebiyatına mahsus bir yazı türüdür. Divan edebiyatında esâret-nâmeler seyahatnamelerden çok daha önce kaleme alınmış eserlerdir.

Çoğu araştırmacı esaret nameyi seyahatname türünün içerisinde değerlendirir. Bunun nedeni esaret namelerin yazarlarının esir olarak gittikleri yerler hakkında bilgi vermeleri, esaret günlerinde başlarından geçen hatıralarını kaleme almaları şeklinde yazılmış olmalarıdır.

Esaret-nameler, farklı bir ülkeyi ve medeniyeti anlatmaları bakımından sefaretnamelere de benzer. Ama hem amaçları,  hem içerik özellikleri, hem hitap ve anlatım şekli hem de yazarlarının statüleri bakımından birbirlerinden ayrılır. Esaret-nameler yazılış gayeleri ile seyahatnamelerden de biraz farklı olmaktadır. Çünkü bu risalelerde asıl gaye gezilen görülen yerlerin tanıtılmasından ziyade esaretten kurtulabilmek için istenilen fidyeyi veya diğer talepleri akrabalarından, yakınlarından, devlet adamlarından temin edebilmek de olmaktadır.

İzahlardan da anlaşılacağı üzere esaretnameler yazanlarının esir düşmesi sonucu kaleme alınmış mektuplardır. Bu nedenle bu türdeki çoğu eserler yabancı ülke ve kültürleri tanıtırken bu noktadan hareket etmişlerdir. Ancak bazıları esaretten kurtulduktan sonra kaleme alınmış olduğundan tamamen seyahatname hatta sefaretname özelliğine bürünebilmektedir. Örneğin Uyvar kelsi muhasarasında esir düşen Süleyman adındaki bir yeniçerinin yazmış olduğu “ Fransa Sefaretnamesi “ adı ile kayıt altına alınan esaretname bu şekildedir. [1] Ancak bazı esaretnamelerde müellif böyle bir ser yazma nedenini herkesin gidemeyeceği bir ülke ve medeniyette yaşadığı anıları kaleme almak olarak izah eder. Ancak bazılarında bu risaleyi yazma nedeni tamamen esir düşmek sonucunda, esaretten kurtulmak için istenen fidyeyi yakınlarından tahsil edebilmek amacıdır.

Bir yazıya esaret name denmesi, seyahatnamelerden farklı bir tür olarak da ele alınmasının nedeni ise bu tip eserleri yazan kişilerin esir düşmüş olmaları, esirlikten kurtulsalar dahi netice olarak esir düştükleri günleri ve yerleri anlatmış olmalarıdır. Nitekim mektup şeklinde yazılmış olanlar fidyeyi temin etmek maksatlı olanlardır.  Mektup şeklinde yazılanların “ yazılış sebepleri, ya müellifin içinde bulunduğu durumu dostlarına bildirmek istemesi ya da korsanlar tarafından kendisinden istenen fidyeyi memleketteki dostlarının yardımıyla temin ederek kurtulma arzusudur. “  [2]

Başlıca Esaretnameler

Mehmed Ârif, Vâkıât-ı Sultân Cem (İstanbul 1330-  ilmî neşri Nicolas Vatin) Cem Sultan’ın Rodos, Fransa ve İtalya’da geçen on üç yıllık gurbet hayatını anlatır.

Mâcuncuzâde Mustafa, (1599) Sergüzeşt-i Esîrî-i Malta  (haz. Cemil Çiftçi, Malta Esirleri, İstanbul 1996) Maltalı korsanlara esir düşen esaret hayatını nispeten ayrıntılı biçimde anlatır.

Yûsuf Efendi, Makāle-i Zindancı Mahmûd Kapudan Berây-ı Feth u Zafer-i Keştî-i Maltiz-i Laîn-i Dûzahmekîn (Köprülü Ktp., Ahmed Paşa, nr. 214, vr. 70a-107b; nşr. Fahir İz, TM, XIV [1964], s. 113-150)

Tımışvarlı Osman Ağa’nın Bir Osmanlı Askerinin Sıradışı Anıları 1688-1700 (haz. Orhan Sakin, İstanbul 2007)

Yeniçeri Süleyman, Fransa Sefaretnamesi, Paris Bibliothéque Nationale, Türkçe Yazmalar Bölümü 221

Hindi Mahmud,  Esaretname*i Hindi ( 1571 yılında İnebahtı Savaşında İspanyollara esir düşen bir levent )

KAYNAKÇA 

[1] Bu risale Paris Bibliothéque Nationale’de, Türkçe Yazmalar Bölümü’nde 221 numaraya kayıtlı olup üzerinde sonradan el yazısıyla yazılmış “Fransa Sefaretnamesi” ibaresi bulunmaktadır. Belkıs ALTUNİŞ GÜRSOY, “Siyasetname Hüviyetinde Bir Esaretname” https://erdem.gov.tr/tam-metin-pdf/170/tur

[2] MENDERES COŞKUN, https://islamansiklopedisi.org.tr/seyahatname#3-turk-edebiyati