Ettirgen Çatı Ekleri Örnekleri Terimin Türk Lehçelerindeki Karşılığı

ETTİRGEN ÇATI

Fransızca:    causatif- voix factitif

İNGİLİZCE:   causative, factitive voice

Almanca  :    faktitif- kausativum

Osmanlıca:     Müteaaddi

Kelime türü:   İsim –-  Dilbilimde bir terim

FARKLI EŞANLAMLI TERİMLERİ:       ettirgen çatılı fiil

TANIMLAR

“Geçişsiz fiilleri geçişli fiile dönüştüren, geçişli fiillerde hareketin başkalarına yaptırıldığını gösteren fiiller oluşturan -er-, -ir-, -tir-, -t- eklerinden birinin veya ikisinin üst üste getirilmesi ile kurulan fiil çatısı: “

“Taşıdığı kavramı, bir nesneye aktarılabilen ve geçişli veya geçişsiz eylem kök veya gövdesine -ir-, -tir-, -t- eklerinden birinin veya ikisinin üst üste getirilmesiyle kurulan çatı: “[1]

“Fiilin, belirtilen oluş ve kılışın başka bir nesneye aktarıldığını gösteren, geçişsiz fiilleri geçişli fiile dönüştüren, geçişli fiillerden asıl hareketin başkalarına yaptırıldığını gösteren çift geçişli fiiller kuran -Ar-, -(I)r-/-(U)r-, -DIr-/-DUr-, -(I)t-/-(U)t- eklerinden biriyle veya ikisinin üst üste getirilmesiyle oluşturulan fiil çatısı: “[2]

Ettirgen filler zaten geçişli iken   “ –( )r ,  –dır,  –t ”  eklerini de alarak geçişlilik derecesini arttıran fillerdir.  Başka bir deyişle  –r, -tır, -t ekleri getirildiğinde  geçişli fiil oluşunu sürdürüyorsa bu fiiller Ettirgen fiillerdir.  Ettirgen fiillerde özne işi yapmaz, özne işi bir başkasına yaptırır.

Evi temizlettim

Arayı sürdürdüm

Halıları yıkattım

Beni evde beklettin.

Babası çocuklarına kitap okutuyor.

Annesi çocuğuna yemek yedirdi.

Eğer, Geçişsiz fiillere –r, -tır, -t ekleri getirildiğinde geçişli oluyorsa bu fiiller Oldurgan fiillerdir.  denir. Fiillere  -r, -tır, -t ekleri getirilerek yapılır.

içirmek (iç-ir-), söylettirmek (söyle-t-tir-), güldürtmek (gül-dür-t-) gibi. İçirmek (iç-ir-mek) , sevdirmek (sev-dir-mek) , söyletmek (söyle-t-mek) , sevdirtmek (sev-dir-t-mek) , söylettirmek (söyle-t-tir-mek) , güldürtmek (gül-dür-t-mek) , yatırtmak (yat-ır-t-mak) , konuşturtmak (konuş-tur-t-mak) vb. (bk. çok çatı) .

Ettirgen ve oldurgan filler Geçişsiz fiilleri geçişli haline getirir.

Geçişsiz fiiller Neyi, Kimi sorularına cevap vermez. Ama -dır, -dir, -dur, -dür (-tır, -tir, -tur, -tür), -t, -ır,-ir,-ur,-ür ekleri gelirse Neyi, Kimi sorularına cevap verir.

Paralar cebinden düşmüş.

Neyi düşmüş, kimi düşmüş? sorusunun cevabı yoktur.

Paraları cebinden düşürmüş.

Neyi düşürmüş? - Paraları.

TERİMİN TÜRK LEHÇELERİNDEKİ KARŞLIKLARI

Azerbaycan Türkçesi: icbar növ; Türkmen Türkçesi: iişligiň yükletme derecesi; Gagauz Türkçesi:zorlamak zalogu; Özbek Türkçesi: orttirma nisbat; Uygur Türkçesi: mäcburiy däricä; Tat: yökletüyünäleşe; Başkurt Türkçesi: yökmatew yünäleşe; Kmk: yükletiw daraca; Krç.-Malk.:katlawçu (katlamwcu) ayırma; Nogay Türkçesi: tapsiruw zalog; Kazak Türkçesi: özgelik etis;Kırgız Türkçesi: buyruk mamile; Alt:: alban zalog; Hakas Türkçesi: küsteg zalogı; Tuva Türkçesi: polduruuşkun zalogu; Şor Türkçesi: *ettirgen zalog ~ *glagoldrn ettirgen formazı;Rusça: ponuditelnıy zalog[3]

[1] Prof. Dr. Vecihe Hatipoğlu, Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü, AÜ. DTCF Yayınları, Ank. 1982

[2] BSTS / Gramer Terimleri Sözlüğü 2003

[3] BSTS / Türk Dünyası Gramer Terimleri Kılavuzu 1997