Fiil Kip Ekeylem Basit Bileşik Türemiş Filler

FİİLLER(EYLEMLER)

Bir oluşu, bir durumu veya bir kılışı kip ve kişiye bağlayarak anlatan sözcüklere denir.
Pratik olarak ismi fiilden ayırmak için –me, -ma  olumsuzluk ekini ya da –mak ,-mek mastar ekini kullanırız.Eğer bir kelimenin sonuna –ma ,-me olumsuzluk ekini ya da –mak ,-mek  mastar ekini
getirebiliyorsak o kelime fiil demektir.Getiremiyorsak o kelime isim soylu bir kelimedir.

*Geldi--------- gelmedi ,gelmek 
*Oturmuş------ oturmamış, oturmak
*Söylüyorum---------- söylemiyorum, söylemek
Görüldüğü gibi  yukarıdaki kelimelere –ma,-me  ve –mak,-mek  getirebilmekteyiz. Öyleyse bu kelimeler fiildir.
*Kitap--------- kitapma , kitapmak
Yukarıdaki ‘kitap’ sözcüğüne ise bu ekleri getiremiyoruz.Öyleyse bu kelime isimdir.
Fiiller , anlattıkları hareketin niteliğine göre değişik özellikler gösterir.Bunları üç grupta inceleyebiliriz:
a)Kılış fiilleri b)Durum fiilleri c)Oluş fiilleri. 
Bunları  birbirinden ayırt etmek için pratik olarak şu bilgiyi kullanabiliriz.:                          

a) KILIŞ FİİLERİ

Nesne alabilen, iş yani hareket bildiren ve “neyi, kimi” sorularına cevap veren fiiller kılış fiilleridir

*Bu işi olsa olsa sen yaparsın . 
*Baba koruk yer, oğlunun dişi kamaşır.
*Günde bir paket tatlı bitirir..
*Mum dibine ışık vermez, derler

Bu fiiler nesne alabilmişlerdir. Geçişli ve oldukları ve çekimli fiil ahalinde olduklarından da  kılış fiilidir.

2) DURUM FİİLERİ

Nesne alamayan, öznenin içinde bulunduğu durumu gösteren fiiller durum fiilleridir.
*Su uyur, düşman uyumaz.
*Can çıkar, huy çıkmaz.
*Teyzesi bize dün sabah geldi.

3)OLUŞ FİİLERİ

*Yine yeşillendi fındık dalları.
*Genç yaşta ağardı saçlarım.
*Korkudan beti benzi sararmı
Su uyur, düşman uyumaz.
Can çıkar, huy çıkmaz.
Teyzesi bize dün sabah geldi.
Görüldüğü gibi yukarıdaki fiiller geçişli olmadığı için kılış fiili olamaz.Bir hareket olmadığı için ve eylem öznenin kendi isteği dışında gerçekleştiği için bu fiiller oluş fiilidir.
*Bu eylemler “değişerek yeni bir görünüm kazanma” anlamı verir.
*Elleri, ayakları kabarmıştı.
*Denize gidince epey bronzlaşmış.

Fiil, öznenin kendi iradesinde yani kendi isteği ile gerçekleşiyorsa ve fiil bir hareket ifade ediyorsa o fiil durum fiilidir.
*Yürümek, oturmak, gitmek, çıkmak,ağlamak…
Görüldüğü gibi yukarıdaki fiiller , bir hareket bildirmektedir ve bu hareket kişinin kendi isteğiyle gerçekleşmektedir bu yüzden yukarıdaki fiiller durum fiilleridir.

Not:   Durum fiilleri de oluş fiilleri de geçişsiz fiillerdir.

FİİLDE KİP:

Kipler, haber(bildirme) ve dilek (isteme) kipleri olmak üzere ikiye ayrılır.

a)Haber Kipleri: Zaman eklerinin hepsine birden haber kipleri denir.Haber kipleri şunlardır:

1)Öğrenilen(duyulan) (miş’li) Geçmiş Zaman : Fiillere –miş ,-mış, -muş,-müş ekleri getirilerek sağlanır.Bu eylemler daha çok başkasından duyulma, aktarılma anlamı taşırlar.  Bazen de farkında
olmadan yapılma bildirir.
Evleri yanmış.(başkasından duyma)
Seni sormuşlar. (başkasından duyma)
Aaa ! çorabım kaçmış. (sonradan farkına varma)
Mutfakta elimi kesmişim. (sonradan farkında olma)
Bu solmuş elbiseleri giymemelisin.(sıfat fiil eki)

2)Görülen (di’li) Geçmiş Zaman: Eylemlere “dı,di,du,dü,tı,ti,tu,tü” ekleri getirilerek yapılır. Anlatan kişi harekete bizzat tanık olmuştur, eylemi görmüştür.
İçimde bir sızı kaldı.
Okula yeni bir müdür geldi.
Dalların üzerinden yelil yapraklar bile döküldü.
İçimde yıllanmış bir türkü tadı kaldı.
Sahildeki her cafede tanıdık simalara rastlayabilirsiniz.(sıfat-fiil eki)

3)Şimdiki Zaman: Eyleme –yor eki getirilerek yapılır.Eylem ile anlatış aynı zamanda gerçekleşir.

Not: -makta,-mekte eki de fiile şimdiki zaman anlamı katar. 
Kırık bir duyguya şiir hazırlamaktayım.
İçimdeki hüznüme bir beste çalmaktaydı.

4)Geniş Zama n: Eylemlere –r, -ar, -er ekleri getirilerek yapılır.

*Senden sana sığınırım. 
*Her sabah yürürüm.
*Bu yolun sonu nereye çıkar?
*Hep böyle güler yüzlü müsün? (sıfat-fiil eki)
Not: Geniş zamanın olumsuzu –mez, -maz’dır. Ancak 1.tekil ve 1.çoğul çekimlerde –me ,-ma
şeklini alır.
*Gelmezsiniz    ___ gelirsin           *gelmem____gelirim

5)Gelecek Zaman: Eylemlere –ecek , -acak eki getirilerek yapılır.
Bu yollar ben gidince türkümü söyleyecek.
Kavakların başında keklikler tünemiyor.
Bu dağlarda avlanacak geyik bile kalmadı.

DİLEK KİPLERİ

Fiilin gerçekleşmesini ya da gerçekleşmemesini dilek,istek,gereklilik veya emir kavramları içerisinde veren kiplerdir.Bunlar haber kipleri gibi belirli bir zaman  anlamı taşımazlar.

1)Dilek-şart ki pi: Fiillerin kök ya da gövdelerine –se ,-sa eki getirilerek yapılır.Dilek- şart kipi cümleye bazen ‘şart(koşul)’ anlamı katarken bazen de ‘dilek’ anlamı katar.
Yalnız sevdiğim olsa
İçimdeki ilhamı sana bir dökebilsem!
Çalışırsan bu sıvavı elbette kazanırsın.
Bu iş böyle sürerse hiç iyi olmayacak.

2)İstek kipi: Fiil kök ya da gövdelerine –e, -a, -ayım, -eyim, -alım, -elim getirilerek yapılır.

*Sana duyduklarımı anlatayım 
*Seninle yine görüşelim.                                 
*Bunu böyle bilesin

3)Gereklilik Kipi: Fiil kök ya da gövdelerine –meli,-malı getirilerek oluşturulur.
*
Bu yılki koşulara iyi hazırlanmalıyım
Bu deneme yazısını çabuk anlamalıydım.
Şimdiye eve varmış olmalı. (olasılık, ihtimal)

4)Emir Kipi :Eylemin gösterdiği hareketin emir biçiminde yapılması gerektiğini ifade eder.

Üç öğrenci öne çıksın..(3.tekil kişi emir eki) 
İçeri buyrunuz. (2.tekil kişi emir eki)
Lütfen işlerinizi iyi yapınız. (2.çoğul kişi emir eki)
İçkini çabuk bitir. (2.tekil kişi emir eki)
Beni beklesinler (3.çoğul kişi emir eki)
Not: Emir ekleri ile şahıs eklerini birbiri ile karıştırmamak gerekir.Şahıs ekleri hiçbir zaman fiilin üzerine direkt olarak gelmez; ancak bir kip ekinden sonra gelebilir.Emir ekleri ise fiilin üzerine
direkt olarak gelir.
*Geliyorsun ,gitmelisin (şahıs eki)
*Gelsin ,gitsin (emir eki)

FİİLLERDE BİRLEŞİK ZAMAN:

Fiillere kip eklerinden sonra –idi ,-imiş, -ise ekeylemlerinden biri getirilerek yapılır.Kısacası, iki kip ekinin üst üste gelmesi durumudur.
*Bu öksüz tavrını takmayacaktın. (Gelecek zamanın hikayesi)
*Gözlerinden uçan bir üveyik  olsaydım.(Şart kipinin hikayesi)
*Benimle gelecekmişsin.(Gelecek zamanın rivayeti)
*Sana rağmen seninle bu işi yapmalıymışım. (Gereklilik kipinin rivayeti)
*Gurbet elde her akşam bir hüzün daha artar. (Geniş zamanın şartı)
*Senin için ağladığım sana sitem  değildir. (Şimdiki zamanın şartı)
*Bu köyde iki genç yaşarmış.(Geniş zamanın rivayeti)

FİİLLERDE ANLAM- ( ZAMAN VE KİP ) KAYMASI

*Fiil çekimlerinde kullanılan kip ve zaman ekleri her zaman kendi anlamlarında kullanılmaz. Bu ekler birbirlerinin yerlerine de geçebilir. Elbette bu, cümlenin anlamıyla ilgilidir. Kısaca, cümlede  yüklemin çekimlendiği kip veya zamanla işin yapıldığı kip veya zamanın farklı olmasına anlam kayması denir.“Sizi yarın burada bekliyorum.” cümlesinde “bekliyorum” yüklemi şimdiki zamanla
çekimlendiği halde iş “yarın” yani gelecek zamanda yapılacaktır. Öyleyse burada zaman kayması vardır.

“O her gün aynı saatte yola çıkıyor.” 
cümlesinde fiil şimdiki zamanla çekimlenmiş, iş “her gün” yani geniş zamanda yapılıyor.

“O daha üç yaşındayken babasını kaybediyor.” 
cümlesinde fiil şimdiki zamanla çekimlenmiş, iş geçmiş zamanda olmuş.

“Bu dilekçeyi sonra yazarsınız.” 
Cümlesinde fiil geniş zamanda çekimlenmiş, iş gelecek zamanda yapılacak.

“Keloğlan’ın yolu bir gün bir kasabaya düşer.” 
cümlesinde geniş zaman, geçmiş zaman yerine kullanılmış.

Bazı cümlelerde ise haber kipleri dilek kipleri yerine kullanılır. 
“Bu cami de bize Selçuklulardan kalma bir eser olacak.”

cümlesinde gelecek zaman, gereklilik kipi (olmalı) anlamında kullanılmıştır. 
Bazen dilek kipleri de birbirleri yerine kullanılır.
“Gelsen de şu işleri birlikte yapsak.” cümlesinde şart kipi, istek anlamında kullanılmıştır.

“Şöyle buyrun efendim!” cümlesinde emir, istek anlamındadır. 
Örnekler çoğaltılabilir. Sonuç olarak, önce yüklemin kip veya zamanına daha sonra işin yapıldığı kip veya zamana bakarsak ve bunların farklı olduğunu görürsek, cümlede anlam (zaman) kayması vardır.

Zaman kaymasının olduğu cümleler anlamca bozuk değildir. Bu sadece Türkçe’nin bir söyleyiş zenginliğidir. 

Bir fiil kipinin kendi anlamı dışında kullanılmasına “anlam kayması” denir. Bu tip fiilerdeki zamanlar alışıldık zaman kavramlarından farklı yerlerde ve azaman kavramlarında kullanılırlar.
Yani geçmiş zaman eki gelecek zaamn eki imiş gibi bir anlamda kullanılmış demektir.

Az sonra en sevdiğim dizi başlıyor.( gelecek zaman)
Yedi yıl önce bu şehre yerleşiyorlar.(geçmiş zaman)

*Yarın ki sınav için ders çalışıyor. 
İki yıldır ÖSS’ye hazırlanıyor.(devam eden iş)

Biraz sabret, biz de az sonra geliriz.(Gelecek zaman ) 

Şimdi İstanbul da olmalı, Boğaz da çay içmeli.(istek) 
Ekfiil “i” fiilidir tek ba

EK-FİİL (EK-EYLEM):

Ekfiil “i” fiilidir tek başına bir anlamı yoktur .Ekfiilin iki görevi vardır:

1)İsim ve isim soylu kelimelere gelerek bu kelimelerin cümlede yüklem olmasını sağlar .( Eski bir dilenciydi.)

2)Çekimlenmiş fiillere gelerek birleşik zamanlı fiiller yap ar. (Koşuyordum)
“-imek” dört basit çekimi vardır.Basit çekimli durumlarda sadece isim soylu sözcüklerde bulunur.
1)Bilinen Geçmiş Zaman(idi):  Çalışkandım (çalışkan idim) ,çalışkandın ,çalışkandı ,çalışkandık, çalışkandınız,çalışkandılar
Ekfiil sadece isme değil edata ,zamire,sıfata, tamlamalara da gelebilir. 
*İşleri yoluna koyan oydu. (o idi) (ekfiil zamire eklenmiştir)
*Bütün bu söylenenler senin içindi.(için idi) (ekfiil edata eklenmiştir)
2)Öğrenilen Geçmiş Zaman (imiş): İşçiymişim (işçi imişim) ,işçiymişsin,işçiymiş,işçiymişiz, işçiymişsiniz, işçiymişler
3)Şart Kipi (ise): Öğretmensem (öğretmen isem) ,öğretmensen ,öğretmense ,öğretmensek ,öğretmenseniz, öğretmenseler
4)Geniş Zaman : Ekfiilin geniş zamanında “i” fiili bugün tamamen düşmüştür.Ekfiilin geniş zaman ekleri sadece isme gelir.Çekimi şu şekildedir:
*İyiyim ,iyisin ,iyi(dir),iyiyiz,iyisiniz,iyidirler
Ekfiilin olumsuzu “değil”dir.Ekfiili bulmak için isme “değil” ekleriz.
*Öğrenciyim ---------- öğrenci değilim.

Önemli Uyarı :Ekfiilin geniş zamanına şekilce benzeyen diğer eklerle ekfiilin geniş zamanı karıştırılmamalıdır:
*Geliyorum (şahıs eki)
*Hastayım (ekfiilin geniş zamanı)
*Babam (iyelik eki)
*Babayım (ekfiilin geniş zamanı)
*Ölüm (Fiilden isim yapım eki)
*Benim kardeşim [tamlayan (ilgi) eki]
*Sen ne kadar güzelsin. (Ekfiilin geniş zamanı)
*Sen yine bana döneceksin. (şahıs eki)  

YAPILARINA GÖRE FİİLLER:

Yapılarına göre fiiller üç grupta incelenir.

A) Basit Fiiller:

Hiçbir yapım eki almamış fiillerdir. Fiil köklerine gelen çekim ekleri (zaman, şahıs) fiilin anlamını değiştirmediğinden böyle fiillere de basit fiil denir.

* Durmuş bir saat de günde iki kez doğruyu gösterir. 
* Güzel söz söyleyebilmek için güzel düşünmek gerekir.
* Dostluk bir şemsiyeye benzer.İnsan onları ancak kötü havalarda ister.
* İstediğim her şeyi yaptım;çünkü yapamayacağımı düşündüğüm şeyi istedim.
* Büyük adam büyük olduğunu; büyüklüğün küçüklük olduğunu bilir.

B) Türemiş (Gövde) Fiiller:

Yapım eki almış fiillerdir. Türkçede fiil türetmenin iki yolu vardır:

1) İsim kök ya da gövdelerinden fiil türetme:

* güzel-leş       sarı-ar                ışıl-da          taş -la 

az-al              ben-imse             ince-l          düz-el 

su- sa            sivri-l                 yaş-a           kan-a 

2) Fiilden fiil türetme: 

sev-in           çık-ar               kız-ış            bak-ış 

öl-dür      taşı-t        at-ıl       kan-dır      koş-tur 

C) BİRLEŞİK FİİLLER:

En az iki sözcüğün birleşmesiyle oluşan fiillerdir.
Üç grupta incelenir:

A) Anlamca Kaynaşmış Birleşik Fiiller: 

Bir isimle bir fiilin anlam yönünden birleşip  kaynaş masıyla oluşur.  Bu sözcüklerden biri  ya da ikisigerçek anlamını yitirir.Deyimlerin çoğu bu türe örnektir.

* Elinde ne tutuyorsun? 
* Böyle diyerek onu atlatamazsın.
* Söyelenenler hoşuna gitti mi?
* Odasında kitaplarına göz atıyordu.
* Konuşmktan  dilinde tüy bitti.
* İyi sözekulak verdim
* Bu yola baş koymuştu.

B) Yardımcı Fiillerle Yapılan Birleşik Fiiller: 

İsim soylu bir sözcüğün üzerine –et , -ol , -kıl , -eyle gibi yardımcı eylemler getirilerek yapılır.

* Seni terk etmeyecek. 
* Ölüm bu sahilde balıklarla dans eder.
* Sonunda beklemeye  karar verdiı.
* Eğlenmek ne hoştur yıldızların altında.

UYARI 1: Bu türle yapılan birleşik fiilin isim kısmında bir ünlü düşmesi ya da bir ünsüz türemesi varsa birle- şik fiil bitişik yazılır.

* Akşamı seyredeyim senin bakışlarında. 
* Benliğime hakim olur bir deli rüzgar.
* Bir gün yeniden bana döneceğini hissediyorum.
* Ama dönsen de seni asla affetmeyeceğim.
* Sabreden derviş muradına ermiş.

UYARI 2 : Et- , ol- yardımcı eylemleri tek başına bir anlam taşıyorsa  ve önündeki isimle kaynaşmamışsa kendi görevinde kullanılmış demektir yani asıl fiildir.

* Ben ettim sen etme. 
* Köyümüzde şimdi kirazlar olmuştur.
* Elindeki gömlek ancak beş milyon lira eder.
* Boş zamanlarımda kütüphanede olurum.

C) ÖZEL ( KURALLI ) BİRLEŞİK FİİLLER:

İki fiilin birleşmesi yoluyla oluşur. Tamamı bitişik yazılır. Dört grupta incelenir:

1) Yeterlilik Fiili ( fiil + ebil-) :

Cümleye gücü yetme ve olasılık anlamı katar.Fiilin üzerine ebilmek getirilerek oluşturulur. 

* Okula geç kalırsam öğretmenim kızabilir. (o) 
* Bu genç yaşımda ölebilirim (o)
*En güzel şiirlerimi söylemeden gidebilirim buralardan (o)
* Bir gece ansızın gelebilirim. (o)
* Sevinçten kapında bayılabilirim.
* Sınıfı geçebilirim (g.y)

UYARI: Yeterlilik fiilini n olumsuzunda bil- fiili düşer. Fiilin üzerine –ama , -eme getirilerek yapılır.

* Yapabilirim à yapamam. (yeterlilik birleşik fiilinin olumsuzu) 
* yaparım    à   yapmam  ( geniş zamanın olumsuzu) 
* Görebilirsin à göremezsin (yeterlilik birleşik fiilinin olumsuzu)
* Atamam kendimi mavi denize dünya güzel. (atabilirim: yeterlilik birleşik fiilinin olumsuzu)

2. Tezlik Birleşik Fiili: (Fiil+iver-): 

Cümleye tezlik çabukluk anlamı katar. 

* İçindeki sevda ile sararıp soluverdi. 
* Akşamın derin kızıllığında kayboluverdim.
* Uzanıverse gövdem taşlara boydan boya.
* Elinde beyaz mendil kumlara düşüverdi
* Bu türkülerin sesi dağları aşıverdi.

NOT : Olumsuzluk eki –ma, -me asıl eylemden sonra gelirse önemsizlik, yardımcı fiil olan  ver- den sonra gelirse olumsuz tezlik bildirir.

* Sen de o filmi görmeyiver. (önemsizlik) 
* Her şeye maydanoz oluverme. (olumsuz tezlik)

3. Süreklilik Birleşik Fiili (fiil+ edur, kal, gel):

Cümleye devam etme, süreklilik anlamı katar. 

* Bu olay tarihten bu güne süregelir. 
* Turnaların sesi ile dağda uyuta kaldım.
* Gidedurun kızlar yine çeşmeye
* Yarimin gamzesine öylece bakakaldım.

4. Yaklaşma Fiili (fiil+ eyaz) : 

Eylemin gerçekleşmesine çok az bir zaman kaldığını ifade eder.Az kalsın olacaktı anlamı verir. 

* Sevdiğimi görünce orada öle yazdım. 
* Ellerim şu bağrımda öylece kalakaldım.