EYLEM –FİİL NEDİR TANIMI TÜRLERİ

• İngilizce : verb
• Osmanlıca : Fiil

Fiil, sözcük anlamı olarak iş, oluş, davranış, edim, eylem bildiren sözcüklerdir.  Fiiller, varlıkların iş oluş hareketleridir.  Bu nedenle fiillerin yapılarında işin oluşun kendisi, yapıldığı zaman, ( Kip) , yapan varlık unsurları bulunur.

Fiiler, bir oluşu, bir durumu veya bir kılışı kip ve kişiye bağlayarak anlatan sözcüklerdir. Bir kelime türünün fiil olup olmadığı o kelimelerin köklerine – ış, iş,- me, ma; - mek , mak eklerini ulayarak anlarız. Yani, –me, -ma olumsuzluk eki veya –mak ,-mek mastar eki fiilleri;  isim soylu sözcüklerden ayıran ekler olmaktadırlar . Eğer bir kelimenin sonuna –ma ,-me olumsuzluk ekini ya da –mak ,-mek mastar ekini getirebiliyorsak o kelime fiil demektir. Getiremiyorsak o kelime isim soylu bir kelimedir.

• Örnek: Geldi——— gelmedi, gelmek
• Örnek: Oturmuş—— oturmamış, oturmak

Gör- mek, gör-üş, sev- me… Örneklerde görüldüğü gibi bu ekleri kabul eden kelime kökleri fiildir.

Bu ekler isim köklerini kabul etmez. Masa- mak, çatal- mak, güzel- mek, şirin- mek, Mehmet-me , Hasan-ış , sen- mek, evyav-mak… Demek ki bu kelimler fiil değildir.

Uyarı Notu:  mek, mak- ış,iş, -ma, me ekleriyle kurulan gövdeler fiil değildir. Bu ekler fiil köklerinin isimliklerini yaparlar.  Yani görmek, gör fiilinin isimliğidir. Fiil bu eklerin  ulanabildiği kökleri olmaktadır, gör, sev, ağla, yat, oku, dur vb.

 

KİP EKLERİ

Fiillere zaman ya da dilek anlamı katan eklerdir. Kipler, haber kipleri ve dilek istek kipleri olmak üzere iki büyük gruba ayrılır.

 

A)HABER (BİLDİRME) KİPLERİ:

Fiilin zamanını bildiren kip ekleridir.

1- Görülen Geçmiş Zaman- Dili Geçmiş Zaman, Bilinen Geçmiş Zaman:

Eleri:  (-di, -dı, -du, -dü, -tı, -ti, -tu, -tü)

Haber kipi,  bir eylemin geçmişte, yapıldığını, eylemin olup bittiğini hatta eylemin yapıldığının kesin olarak bilindiğini, geçmişte yapılan bir işin, kişi tarafından görüldüğünü ifade eder.

Kaç-tı-m , kaç-tı-n , kaç-tı

Kaç-tı-k , Kaç-tı-nız , Kaç-tı-lar

2- Öğrenilen (Duyulan) Mişli  Geçmiş Zaman:

Ekleri:  (-mış, -miş, -muş, -müş)

Bu ek ve zamanı eylemin yapıldığının başkasından duyulduğunu, geçmişte yapılan bir işin başkasından duyulduğu için kesinkes yapılıp yapılmadığına emin olunmayan eylemleri ifade eder. O nedenle bu zaman masallarda kullanılır

Yaz-mış-ım , yaz-mış-sın , Yaz-mış

Yaz-mış-ız , yaz-mış-sınız , yaz-mış-lar

3- Şimdiki Zaman: 

Eki: (-yor, -mekte, -makta)

Bu ekler fiilin şu anda – içinde yaşanılan zamanda- yapıldığını ifade eder.

Geziyor, boyuyor, gelmekte, yağmakta

4- Gelecek Zaman: 

Eki: (-ecek, -acak)

Bu ek fiilin gelecekte yapılacağını ifade eder.

Yatacak, Çıkacak, Sevecek

 

5- Geniş Zaman:

Eki aslında – r ve önüne sesli harf almış türevleridir. (-r, -er, ar,-ır,ir, ur, ür )

Bu ek fiilin her zaman yapıldığını yada yapılacağını ifade eder.

Kıra-r, eri-r, gör-ür,dur-ur, sev- er, ağla-r, kızar-ır

Not: Geniş zamanın olumsuzu “-mez, -maz” ekleriyle yapılabilir. Burada diğerlerinden farklı olarak geniş zaman ekinin düştüğü görülür.

Yap-ar/ yap-ma-r değil yap-maz

Sev-er= sev-me-r, değil, sev- mez

Görür / görmez

Ağlar ( ağla-maz

 

B) DİLEK (İSTEME) İSTEK KİPLERİ:

Fiilin zamanını bildirmeyen lakin eylemin yapılmasını dileyen isteyen  kip ekleridir. İsteme, şart, gereklilik veya emir anlamları içeren türleri olduğundan üç türlüdür.

1- İstek Kipi: (-e, -a)

Eyleme yapılmasını isteme anlamı katar.

Çık-a- y- ım, Yi-y-e-sin, Kır- a- lım

Not: En sık kullanımı “-eyim, -ayım, -elim, -alım” dır.

2- Şart (Koşul) Kipi: (-se, -sa)

*Şart anlamı katar.

Koşsak, Sevsen, Yaşasam

3- Gereklilik Kipi: (-meli, -malı)

*Gerekme ve ihtimal anlamı katar.

Düşünmeliyiz, Yürümelisiniz, Olmalı

 

4- Emir Kipi: (Sabit eki yok)

Emretme anlamı katar.

Emir kipinde fiil, şahıslara göre ek alır.

1. Tekil ve 1. Çoğul kişilerin emir çekimi yoktur.

1. T: -............................1. Ç: -
2. T: Gel..........................2. Ç: Gel-in
3. T: Gel-sin.....................3. Ç: Gel-sinler

 

BASİT ZAMANLI FİİLLER: (Basit Çekimli Fiiller)

Tek bir kip eki alan fiillerdir.

Fiil + Kip Eki + Şahıs Eki

Sür+dü+m Görülen Geçmiş Zaman

Bak+mış+sın Öğrenilen Geçmiş Zaman

 

BİLEŞİK ZAMANLI FİİLLER: (Bileşik Çekimli Fiiller)

Birden fazla kip eki alan fiillerdir.

Fiil + 1. Kip Eki + 2. Kip Eki (-di, -miş, -se) + Şahıs Eki

 

Not: 2. Kip eki aslında ek-fiildir. Ve bu ekler sabittir.

Git+miş+ti+n

Gid+ecek+miş+iz

Git+miş+se+niz

 

 

Bileşik zamanlı Fiiller

Üçe Ayrılır:

1- Hikaye Bileşik Zaman: (-di)

Fiil+Kip eki+(-di)+Şahıs eki

Baksaydık, Okumalıydın, Oturacaktım

 

2- Rivayet Bileşik Zaman: (-miş)

Fiil+Kip eki+(-miş)+Şahıs eki

Arıyormuş, Çıkaymışsın, Silecekmişiz

 

3- Şart Bileşik Zaman: (-se)

Fiil+Kip Eki+(-se)+Şahıs Eki

Gelmişseniz, Yatmalıysan, Boyadıysak

Not: Emir kipinin bileşik zamanı yoktur.

4. Katmerli bileşik zaman:

Gel+iyor+du+y+sa+m

Yap+acak+mış+sa

 

a)Kılış fiilleri b)Durum fiilleri c)Oluş fiilleri.

Bunları birbirinden ayırt etmek için pratik olarak şu bilgiyi kullanabiliriz.: Eğer bir fiil geçişli ise (yani ‘neyi’, ‘kimi’ sorularını sorabiliyorsak) kılış fiilidir.

Örnek: Kırmak, atmak, dikmek, içmek, ezmek, delmek, yolmak, dizmek…

Görüldüğü gibi yukarıdaki fiillere ‘neyi kırmak?, neyi atmak…’sorularını yöneltebiliyoruz. Öyleyse bu fiiller geçişlidir ve geçişli olduğu için de kılış fiilidir. Fiil, öznenin kendi iradesi dışında geçirdiği değişimi anlatıyorsa ve bir hareket bildirmiyorsa o fiil oluş fiilidir.

Örnek: Sararmak, Yaşlanmak, Uzamak, Paslanmak, büyümek, solmak, acıkmak…

Görüldüğü gibi yukarıdaki fiiller geçişli olmadığı için kılış fiili olamaz. Bir hareket olmadığı için ve eylem öznenin kendi isteği dışında gerçekleştiği için bu fiiller oluş fiilidir. Fiil, öznenin kendi iradesinde yani kendi isteği ile gerçekleşiyorsa ve fiil bir hareket ifade ediyorsa o fiil durum fiilidir.

Örnek: Yürümek, oturmak, gitmek, çıkmak, ağlamak…

Görüldüğü gibi yukarıdaki fiiller, bir hareket bildirmektedir ve bu hareket kişinin kendi isteğiyle gerçekleşmektedir bu yüzden yukarıdaki fiiller durum fiilleridir.

Not: Durum fiilleri de oluş fiilleri de geçişsiz fiillerdir.

Görüldüğü gibi yukarıdaki fiiller, bir hareket bildirmektedir ve bu hareket kişinin kendi isteğiyle gerçekleşmektedir bu yüzden yukarıdaki fiiller durum fiilleridir.

Not: Durum fiilleri de oluş fiilleri de geçişsiz fiillerdir.

 

YAPILARI BAKIMINDAN FİLLER

 

1 – Basit Filler

Yapım eki almamış, bir tek kelimeden oluşan, yani kök hâlindeki fillerdir.

Çoğunlukla tek hecelidir. Çok heceliler de vardır.

Fiil kökünden sonra bir tire işareti getirilerek ifade edilir.

Gel-, yaz-, oku-, sev-, kıvır-, çevir-, kavuş-...

 

Not: Tire işareti kullanılmaz da nokta veya ünlem kullanılırsa emir çekimi olur. Bu, bütün fiiller için geçerlidir:Gel!     Oku. Yaz!...

Dilimizde hem isim hem de fiil kökü olarak kullanılan kelimeler vardır ki bunlara sesteş kökler denir:Ağrı, ağrı-; boya, boya-, tat, tat-, eski, eski-...

2- Türemiş Fiiller

İsim veya fiil kökleriyle yansımalardan, yapım ekleriyle türetilmiş fiillerdir.

Bunlara fiil gövdesi (tabanı) denir.

Ben-imse-, açık-la, mor-ar, av-la-, ince-l-, çat-la-, pat-la-, gür-le-, şırıl-da-, hav-la-, me-le-, fısıl-da-, kov-ala-, baş-la-t, uç-ur-, yat-ı-ş-, ak-ı-t-, düş-ü-r-, sev-in-...

Türemiş fiilller ikiye ayrılır:

a)İsim soyu kelimelerden türetilen fiiller b)Fiil kök ve gövdelerinden türetilen fiiller

a)İsim Soyu Köklerden Fiil Türeten Eklerin Başlıcaları Şunlardır: e-i-a(l):az-al-mak, düz-el-mek, kör-el-mek, doğru-l-mak, sivri-l-mek, eğri-l-mek, dar-al-mak...

Not:Bu ek, "k" ile biten kelimelere gelince "k" düşer:küçü(k)-l-mek,alça(k)-l-mak,yükse(k)-l-mek...

-la/-le:ot-la-mak,yem-le-mek,baş-la-mak,yavru-la-mak,tek-rar-la-mak,bayat-la-mak,tuz-la-mak,zayıf-la-mak,bağış-la-mak...

 

B)Fiilden Fiil Türeten Eklerin Başlıcaları:

• -(a)la/-(e)le:eş-ele-mek,kov-ala-mak....
• -(i):sür-ü-mek,kaz-ı-mak
• -(i)l:dik-il-mek,yak-ıl-mak,üz-ül-mak...
• -(i)n:sil-in-mek,kaç-ın-mak,gör-ün-mek...
• -(i)ş:gir-iş-mek,kız-ış-mak,böl-üş-mek...
• -(i)t:eri-t-mek,oyna-t-mak,yürü-t-mek...
• -d(i)r:çiz-dir-mek,yaz-dır-mak,ör-dür-mek,aç-tır-mak,kes-tir-mek...

3- Birleşik Fiiller

Birden fazla kelimeden oluşan fiillerdir. Birleşik fiili oluşturan kelimeler biri veya her ikisi fiil olabilir. Ama en az biri fiil olmalıdır.

Yapılışına göre birleşik fiiller ikiye ayrılır:

1. Kurallı Bileşik Fiiiler 

Yapılış şekilleri şunlardır: Fiil + yardımcı fiil Herhangi bir fiille "yazmak, vermek, bilmek, durmak, gelmek" yardımcı fiillerinden oluşur.

Yeterlik Fiili: Fiil + "-E" + bil- şeklinde yapılır.

Bu imkân ve şerait, çok namüsait bir mahiyette tezahür edebilir.   Etmesi olası.  Yeterlik     Olasılık

Yanınıza gelebilir miyim? İzin verir misiniz?  

Gücü yetmezlik anlamı katıyorsa:

Başar-a-bil-i-r >        başar-a-ma-z

Aç-a-bil-i-r-im            >        aç-a-ma-m

 

2)Tezlik Fiili: Fiil + "-İ" + ver-     ve     Fiil + "-İ" + gel- şeklinde yapılır.

Anlam:

Bana bir çay alıver.                                      Tezlik, çabukluk

Birden karşısına çıkıverdi.                            Apansızın

 

3)Sürerlik Fiili: Fiil + "-E" + kal-

Fiil + "-E" + gel-

Fiil + "-E" + dur-    şeklinde yapılır.

Anlam:

Çocuk oturduğu yerde uyuyakalmış            

Bakakalırım giden her geminin ardından  

4)Yaklaşma Fiili: Fiil + "-E" + yaz-

Anlam:

Merdivenden inerken düşeyazdı.       Az kalsın düşüyordu / Az daha düşüyordu / Az kaldı ki düşüyordu / Düşmesine az kaldı.

"Çeşmimden akan hun ile sagar dolayazdı)

1. Anlamca Kaynaşmış (Deyimleşmiş)Birleşik Fiiller

Birleşik fiili oluşturan kelimelerden birinin veya tümünün anlam kaybetmesi ve kelimelerin anlamca kaynaşarak tamamen yeni ve farklı bir anlam kazanmaları sonucu oluşan birleşik fiillerdir. 

kendini kaybetmek, hoşuna gitmek, para yemek, şehit düşmek, değer biçmek, deniz tutmak, hasta düşmek, kural koymak, öğüt vermek...

gözünü korkutmak, bileğine güvenmek, ayağına gelmek...

, abayı yakmak, feleğin çemberinden geçme