FİİLİMSİLER (EYLEMSİLER)

Fiil kök veya gövdelerinden yapım ekleriyle türetilerek isim, sıfat ve zarf olarak kullanılan kelimelerdir.

Bunlar artık fiil olarak kullanılma özelliğini kaybettikleri için fiil çekim eklerini (olumsuzluk eki hariç) alamazlar; isim çekim eklerini alabilirler, isim sıfat ve zarf (tümleci) olarak kullanılırlar; yan cümlecik kurarlar.

Fiilimsiler üç ana grupta incelenir.

 

1) İSİM – FİİLLER (AD – EYLEMLER):

Fiil soylu sözcüklerin sonuna –mak, -mek , -ış, -iş, -uş, -üş, -ma, -me ekleri getirilerek yapılır.

Fiillerin adıdır.

Fiillere (basit, türemiş, birleşik) getirilen "-me, -mek, -İş" ekleriyle yapılır. Mastarlar fiillerin adlıklarını yaparlar.

• Bakmak, okumak, yazmak, konuşmak, derlemek, eleştirmek, araştırmak...;
• Bakma, yüzme, seslenme, tamamlama, yarım bırakma, kovalama...;
• Bakış, geliş, gidiş, serzeniş, sesleniş, tükeniş, kurtuluş, çıkış...
• Bu kelimeler tek başlarına (eksiz) kullanıldıklarında mastar eki vurguludur.
• Okumak, yazma, danışma, sesleniş...
• Senden bana yalnızca bir dokunuş tadı kaldı.
• Gün biter gülüşün kalır bende.
• Zehirli bir gülüşün eskimeyen yâdı kalsın
• Bu yalvarış sonsuza dek süremez.
• Her çıkışın bir inişi vardır.
• Ben seni unutmak için sevmedim.
• Bu sesleniş kendini yok edecek bir milletin sesiydi.
• Dalı sevmek Allah’ı da sevmektir.
• Yaşamak, ölmekten zordur.

 

UYARI: Kimi isim-fiiller kalıcı nesne, yer, iş veya kavram adı olabilirler. Bu durumda artık isim-fiil olarak kullanılmazlar. Bunlar olumsuzluk eki de alamazlar.

• Dondurma, danışma, kavurma, kızartma...;
• Çakmak, yemek, ekmek...;
• Alış veriş, gösteriş, direniş...
• *Kaymak, çakmak, dondurma, kavurma, dolma, gözleme, bağış, geviş…

NOT 2: Fiilden fiil yapım eki olan –iş ile isim- fiil eki olan –iş’ i birbiri ile karıştırmamak gerekir. Anlamsal olarak fiilden fiil yapım eki (işteşlik eki) bir işi karşılıklı ya da birlikte yapma anlamı verirken isim fiil eki böyle bir anlam vermez.

• Bakışın eski günlerimizi arar gibi. (isim fiil eki)
• Beni böyle görünce saatlerce gülüştüler. (işteşlik eki)

NOT 3: Fiilden fiil yapan olumsuzluk eki olan –ma, -me ile isim fiil eki olan –ma,-me birbiri ile karıştırılmamalıdır.

Fiilden fiil yapan –ma, -me fiile olumsuzluk anlamı katarken isim fiil eki olan –ma, -me fiile olumsuzluk anlamı katmaz.

• Artık sevmeyeceğim. (olumsuzluk eki)
• İnsanın mesleğini sevmesi gerekir. (isim – fiil eki)

 

2. SIFAT – FİİL EKLERİ (ORTAÇLAR- partisipler)

Fiil soylu sözcüklerin sonuna an- ası- mez- ar -dik – ecek- miş ekleri getirtilerek yapılır.

• Her seven sevilenin boy aynasıdır.
• İşleyen demir pas tutmaz.
• O öpülesi eller beni büyüttü.

Sıfat görevinde kullanılırlar. Niteleme sıfatı sayılırlar.

Gelen yolcu, öpülesi el, dönülmez akşamın ufku, koşar adım, tanıdık kimseler, gelecek zaman, olmuş iş...

• Daha sonra isimleşebilirler. İsimleştikleri zaman cümlede isim gibi kullanılırlar.
• Gelen çocuk kimdi? özne
• Tanıdık kimselere davetiye yolladım. Dolaylı tüml.
•  

Geçmiş zaman ortaçları :"-dik ve -miş" ekleriyle yapılır.

Nesne ve kavramların geçmişte ortaya çıkan niteliklerini bildirirler.

• Bunca insan arasında tek bir tanıdık ada bulamamıştı.
• Aramadık yer kalmadı sabahtan akşama kadar.
• Görülmemiş bir haksızlığa uğradı.
• Pişmiş aşa su katmak.
•  

Gelecek zaman ortaçları:"-esi ve -ecek " ekleriyle yapılır.

• Nesne ve kavramların gelecekte ortaya çıkacak olan niteliklerini bildirirler.
• Kırılası ellerini bu çocuktan uzak tut.
• Burası en çok görülesi yerlerden biri idi.
• Yapılacak onca iş arasında işte bunu unutmuştu.
• Çözülemeyecek bir sorunu olduğunda ona danışırdı.

Geniş zaman ortaçları: "-en, -mez, -or" ekleriyle türetilirler

•  
• Dönülmez akşamın ufkundayız, vakit çok geç
• Koşar adımlarla uzaklaştı.
• Bilinen şeylerden konuştuk.
• İşe erken başlayan erken verim alır.
• Gelen suçluyu sorguya çekiyor. (şimdi gelen)
• Akan kanı durdurmalı önce (her zaman akan)
• Kaçan çocukları toplamışla (kaçmış olan)

Belirtme Ortaçları:"-dik ve -ecek" eklerinden sonra iyelik eki getirilerek yapılır.

• Okuduğum son kitap
• Okuyacağım ilk kitap
• Yapacağımız işler
• Yapılacakları belirledim.
• Geleceği varsa göreceği de var.
• Diktiğimiz fidanlar meyve vermeye başlamış.

Dikkat: Bu eklerden "-mez, -or, -dik, -ecek, -miş" ekleri fiil çekim eki olarak da kullanılmaktadır. Zaten fiil çekim eki olan bu ekler zamana bağlı olarak sonradan sıfat yapmışlardır. Sıfat yaptıkları durumda artık çekim eki değildirler.

• Bu konu uzun süre tartışılacak (çekimli fiil)
• Uzun süre tartışılacak bir konu bulduk. (ortaç)

NOT: Zaman ekleriyle sıfat fiil eklerini karıştırmamak gerekir. Zaman ekleri, şahıs ekinden önce fiile gelerek fiili yüklem yapar. Sıfat fiil ekleri ise genellikle fiilleri sıfat yapar ve üzerine isim

çekim eklerini alabilir oysa zaman ekleri isim çekim eklerini alamazlar.

• Hiç oturacak zamanım yok. (-acak sıfat
• Tamlaması kurmuş bu yüzden sıfat fiil eki)
• Oğlum, okuyacak ve büyük adam olacak. (zaman eki; çünkü fiili yüklem yapmış )
• Okumuş insanlar daha kültürlü (s.f.e)
• Annem de okumayı çok istemiş. (zaman eki)

 

3. ZARF FİİL EKİ (ULAÇ, BAĞ – EYLEM):

Fiil kök ve gövdelerinin üzerine –ınca, - dıkça, - dığında, -ken , -r… -mez, -alı, -erek, -madan, -meksizin, -a…-a, -ıp ekleri getirilerek oluşturulur. Zarf- fiil ekleri temel cümlenin zarf tümleci olurlar. Fiillere, bağ-fiil eki dediğimiz eklerin getirilmesiyle yapılır; cümlede daima zarf olarak kullanılır. Birleşik bir cümlede iki cümleyi bağladıkları için bağlaç; özne, nesne, tümleç aldıkları için fiil sayılan kelimelerdir. Bağ fiillere “ulaç” da denir. Çekim ekleri almazlar. Cümlede zarf olarak kullanılırlar. Bağ-fiil eklerinin diğer fiilimsi eklerinden önemli bir farkı vardır. Diğer fiilimsilerden sonra isim çekim ekleri kullanılabildiği halde bağ-fiillerden sonra hiçbir çekim eki kullanılamaz. Bazı bölgelerde “koşaraktan” gibi kullanımlar görülse de yazı dilinde böyle bir kullanım yoktur.

• Ben gidince hüzünler bırakırım.
• Senin bu halini görünce lise yıllarımı hatırladım.
• Gözlerin gözlerime değince felaketim olurdu, ağlardım.
• Ağladıkça dağlarımız yeşerecek göreceksin.
• Ağlarım, hatıra geldikçe gülüştüklerimiz.
• Öldüğünde henüz çok gençti.
• Seninle konuştuğunda rahatlıyor.
• Sen geçerken sahilden sessizce, gemiler kalkar yüreğimden gizlice.
• Sen ağlarken ben nasıl gülerim.
• Onu görür görmez tanıdım.
• Yarim, sen gideli yedi yıl oldu.
• Ah vah etmenin zamanı geçeli çok oldu.
• Gülerek yanıma geldi.
• Böyle yaparak beni çok üzüyorsun.
• Hiçbir şey söylemeden çekip gitti.
•  

NOT 1: Bir cümlede kaç tane fiilimsi varsa o kadar da yan cümle var demektir.

NOT 2: Bir cümlede fiilimsi varsa o cümle girişik birleşik bir cümledir.

NOT 3: Bir cümledeki fiilimsi sayısıyla temel cümlenin yükleminin toplamı o cümledeki yargı sayısını verir.

 

Yararlanılan kaynaklar:

1. Mehmet Hengirmen Türkçe Dilbilgisi, Engin Yayınları, Ankara 1995
2. Yusuf Kenan DURMUŞOĞLU, Fiilimsiler,https://www.edebiyatogretmeni.net/fiilimsiler.htm

 

Edebiyat Dil bilim, Kültür, Folklor, Geleneksel ve Güzel Sanatlarla ilgili, Tez, yazı, İnceleme, ve Araştırmalarınız bize başvurarak bu sitede Paylaşabilirsiniz.

BAŞVURU İÇİN : ESA, İLETİŞİM  veya s_kuzucular@hotmail.com