FİİLERDE ANLAM-ZAMAN KAYMASI:
Fiil çekimlerinde bir zaman eki başka bir zaman ekinin gelmesi gerektiği yere gelebilmektedir. Bu durumda bir zaman eki bir başka zaman ekinin yerine kullanılmış olur. Bir fiilin kendi zamanı yerine çekimlenmeyip başka bir zamanın yerine kullanılması zaman ve anlam kaymasına yol açar. Bu olaya fiilde anlam kayması denir.
Fillerde zaman kayması genellikle dua ve dileklerde görülür.
Yarın maça gidiyor muyuz? (aslında “gidecek miyiz?” olmalı… )
Bu yıl ÖSS haziran ayında yapılıyor. ( “yapılacak.” )
Fiiller, anlattıkları hareketin niteliğine göre değişik özellikler gösterir. Bunları üç grupta inceleyebiliriz:
Fiilde anlam ve zaman kaymasının oluşması sanıldığından daha sık karşımıza çıkmaktadır.
Örneğin şimdiki zaman eki gelecek zaman ekinin yerine kullanılırsa zaman kayması olmuştur.
Haftaya Mersin’e gidiyor muyuz? ( gidecek miyiz olmalı)
Seneye okula geliyor musun ( gelecek misin – olacak )
Anlam Kaymasına Rastlanılan Kipler
Di-li geçmiş, bilinen geçmiş zaman yerine geniş zaman eki gelebilir
Ele geçirmek için çok çaba sarf eder ve sonunda başarır. ( sarf etti ve başardı )
Mişli geçmiş – duyulan- geçmiş zaman yerine geniş zaman gelebilir
Adam bir gün eşeğe biner. Yanında bir çocuk ile gider ( binmiş, gitmiş )
Şimdiki zaman yerine geniş zaman kullanılabilir
Ben onun derdini bilirim. (biliyorum)
Genel müdür raporları incelemek ister. (istiyor)
Gelecek zaman yerine geniş zaman
Bu hediyeler ulaşırsa annem çok sevinir. (Sevinecek)
Okul birincisi olduğunda hepimiz gurur duyarız ( duyacağız )
Emir kipi yerine geniş zaman
Sabah kalkar,okula gider , öğretmeni görür, özür dilersin. (kalk, git, dile )
Bilinen geçmiş zaman yerine şimdiki zaman
Haberi alır almaz, koşuyorum, bir de bakmışım ki düşman geliyor. Tabi hemen saklanır , izlemeye başlarım . (koştum- geldi- saklandım, başladım )
Gelecek zaman yerine şimdiki zaman
Birkaç gün sonra oraya da giderim . (gideceğim)
Geniş zaman yerine şimdiki zaman
Her zaman şu masaya oturuyor. (uğrar)
Emir yerine gelecek zaman
Bu projeyi beş güne kadar yapacaksın ( yap )
Gereklilik yerine gelecek zaman:
Ölümünün nedeni bu olacak. (olmalı)
Bilinen geçmiş yerine istek
Baktım ki ne göreyim!
Emir yerine istek
Olaya dikkat edelim. (edin)
Emir yerine gereklilik:
Akşama çabuk gelmelisin. (Gel!)
İstek yerine emir
Allah yardımcın olsun.
Şimdiki zaman yerine miş'li geçmiş zamanın hikâyesi:
Buyurun, ne aramıştınız? (arıyorsunuz)
Not : Bileşik zamanlı fiillerde anlam-zaman kayması olmaz.