FİİLDE (EYLEMDE) ÇATI
Fiiller iş, hareket, oluş, durum bildiren sözcüklerdir. Çekimli bir fiilde, iş, hareket, oluş ve durumun hangi varlık tarafından gerçekleştirildiği ya açıkça bellidir ya da bu varlık belirtilmemiştir, bilinmemektedir. "Öğrenci okula geldi.” Cümlesinde, fiilin bildirdiği ‘gelme işini yapan varlık (özne) Öğrencidir. Göründüğü gibi bu cümlede özne gelme eylemini yapan varlık, bellidir.
Bu cümlede yüklem görevini üstlenen fiil ise gelme eylemi ( çekimli fiili) dir. Yüklemde bildirilen gelme eylemi cümlede belirtilen öğrenci sözcüğüdür. Gelme eylemi( Çekimli fiilinin bildirdiği iş, oluş ve hareketi öğrenci öznesi yapmıştır. Yüklemin özne ile kurduğu bu ilişkiye özne-yüklem ilişkisi denir. Fiiller varlığın yaptığı işin başka bir varlığı etkileyip etkilemediğine göre de ayrılırlar:
“ Ali camı kırdı.” Cümlesinde özne olan varlık, kırma işlemini bir varlık üzerinde gerçekleştirmiş, bu varlık işten etkilenmiştir. Cümlede yüklem görevini üstlenen fiilin, özne dışındaki etkilenen varlık ile kurduğu ilişkiye nesne-yüklem ilişkisi denir.
Fiillerin öznelerine ve nesnelerine göre gösterdikleri özellikler, fiil çatılarını oluşturur. Fiillerin özne ve nesneye bağlı olarak kazandığı anlama ve girdiği biçime çatı denir.
Fiiller çatı yönünden iki grupta incelenir
A.Nesneye Göre
Geçişli
Geçişsiz
Oldurgan
Ettirgen
B.Özneye Göre
Etken
Edilgen
Dönüşlü
İşteş
Çatı, sadece fiil cümlelerinde aranan bir özelliktir. İsim cümlelerinde hâliyle olmaz. Fiiller, özne ve nesne alıp almamalarına; belirtilen işin nasıl yapıldığına; işten nesnenin ve öznenin nasıl etkilendiğine göre çatılar ayrılırlar.
Fiil çatılarının oluşmasında hem fiilin anlamı hem de aldığı yapım eki önemlidir.
Çatılarına göre fiiller şunlardır:
1. Öznelerine Göre Fiil Çatıları
Bu başlık altındaki fiillerde özne ve fiil arasındaki ilişki göz önüne alınır.Öznenin fiille şu ilişkileri olabilir:
Özne fiilde anlatılan işi kendisi yapabilir.
Başkasının yaptığı işten etkilenebilir.
İşi kendisi yapıp yine ondan kendisi etkilenebilir.
İşi başkalarıyla birlikte ya da karşılıklı yapabilir.
a. Etken Fiil
-Etken fiilin belirttiği işi, oluşu, hareketi, durumu ve kılışı yapan öznenin kendisidir.
Tren saat dokuzda istasyona geldi.
Okulun bahçesinde toplandık.
İlk cümlede gelme işini yapan(tren),ikinci cümlede toplanma işini gerçekleştiren(biz)özne görevindedir. Bu cümlelerin gerçek öznesi belli olduğu için gelmek ve toplanmak fiilleri etken çatılıdır.
—Özne gerçek öznedir.
—Dilimizde tüm fiiller kök hâlinde iken etkendir.
—Bu fiiller geçişli de olabilir geçişsiz de.
Yaşlı nine, çocuktan kendisini karşı tarafa geçirmesini istedi.
Çocuk da öğrenciliğin verdiği bir bilinçle seve seve ona yardım etti.
b. Edilgen Fiil
Cümlede gerçek öznesi bilinmeyen fiillerdir. Bu fiillerle kurulan cümlelerde işi yapan varlığın kim olduğu belirtilmemiştir:
Evler sıvandı
Bu cümlede sıvama işinin yapıldığı belirtilmektedir. Ancak bu işin kimin yaptığı belli değildir
Cümlede özne gibi görünen “evler”sözcüğü sözde öznedir.Gerçek özne yerine sözde özneyi alan fiil, edilgen çatılıdır.
Gerçek öznesi söylenmeyen (ve bilinmeyen) fiillerdir.
Kapılar kırıldı kimin kırdığı belli değil
Dergiler okundu Okuyan belli değil
Ev satıldı.
Araba yıkandı.
Kitaplar okundu
Servis hazırlandı.
*Bu tür fiillerin öznesi sözde öznedir. Yüklemde bildirilen işten etkilenen varlık cümlede özne gibi kullanılır, ama asıl özne söylenmemiştir. Kapı ve araba açma ve yıkama fiillerini yapan değil, bu fiillerden etkilenen varlıklardır.
Bazı cümlelerde işi yapan "tarafından" sözüyle ya da "-ce" ekiyle belirtilebilir.
Haydut bekçiler tarafından yakalanamadı.
Bazı kararlar meclisçe alınmamıştı.
*Sözde ya da gerçek öznesi olmayan edilgen ve geçişsiz fiiller de vardır:
Bu sıcakta uyunmaz.
Bu söze gülünür.
Yarın pikniğe gidilecek.
Burada kalınacak.
Hesaplar görülecek
c. Dönüşlü Fiil
—Öznenin işi yaparken aynı zamanda o işten etkilendiğini gösteren fiillerdir. Yani fiili yan da ondan etkilenen de öznedir. Bu fiillerle kurulan cümlelerde işi yapan ve işten etkilenen aynı varlıktır:
—Özne gerçek öznedir.
Ablam aceleyle giyindi
Bu cümlede özne olan ”ablam, giyinme işini yapmıştır. Bu iş yalnızca özneyi etkilememiş, başka bir varlık üzerine geçmemiştir. Dönüşlü fiillerin yüklem olduğu cümlelerde gerçek özne bulunur, nesne bulunmaz.
Çocuk biraz geriye çekildi.
Bu cümlede özne olan “çocuk”,çekilme işini gerçekleştirmiş ve bu işten yalnız kendisi
Etkilenmiştir. İş başka bir varlığın üzerinde yapılmamış öznede kalmıştır.
Dönüşlü Fillerde: -Nesne yoktur.
- Fiile "-l, -n" ekleri getirilerek yapılır.-Bu fiiller nesne alamazlar; geçişsizdirler.
Çocuklar sevindi, meydanlar süslendi.
Kaybettiği para için dövündü..
Tabiat olayları ile ilgili dönüşlü fiillerde "yapma" anlamı yerine "kendi kendine olma" anlamı vardır.
Ağaçlar kıyıya doğru azaldı
Kar suları gittikçe ovadan çekildi..
Akşama doğru bulutlar çekildi.
Çiyler çimenlerin üzerine sıvandı.
Bazı fiillerin edilgen şekilleriyle dönüşlü şekilleri farklı ekle yapılır:
Sevmek > sevinmek > sevilmek
Dövmek > dövünmek > dövülmek
Giymek > giyinmek > giyilmek
Görmek > görünmek > görülmek
*İsme getirilen "-len" ekiyle fiile getirilen "-İş" ve "-leş" eki de dönüşlülük anlamı katabilir:
O gün pek içlendim.
Trafik polisini görünce adam tutuştu.
Birazdan sakinleşir.
Not: Edilgen fiille dönüşlü fiil karıştırılabilir:
İnsanlar konuşma esnasında bir hayli sıkıldı. dönüşlü
Milli maç sonrası sabaha kadar tüfek sıkıldı. edilgen
d. İşteş Fiil
—Fiilde bildirilen işin birden fazla kişi tarafından yapıldığını; işi beraber ya da karşılıklı yaptıklarını bildiren fiillerdir."-ş" ekiyle yapılır.
Dövüşmek, uçuşmak, gülüşmek, görüşmek...
*Ya "birlikte" ya da "karşılıklı" anlamı katar.
Saatlerce kapının önünde bekleştik.
Bu cümlede “bekleme” işi birden çok özne tarafından yapılmıştır.Fiili birlikte yapma anlamı taşımaktadır.
Arkadaşımla okulda buluştuk. Bu cümlede ise “buluşma”işi birden çok özne tarafından karşılıklı yapılmıştır.
Kuşlar uçuştu birlikte
Çocuklar gülüştü. birlikte
Öğrenciler kaçıştı. birlikte
Arada bir yazışırız. karşılıklı
Onunla Ankara'da tanıştık. karşılıklı
*Bazı filler "ş" sesini yapılarında barındırır ve işteşlik ifade ederler. Bunlara anlamca işteş fiiller de denebilir.
Yarışmak, savaşmak, üleşmek, güreşmek, barışmak, konuşmak...Bazı işteş fiiller bir durumdan başka bir duruma geçmeyi ifade ederler. Bunlarda işteşlik anlamı zayıftır.
Buharlaşmak, güzelleşmek, ağırlaşmak, sertleşmek, sakinleşmek...
Durum, gün geçtikçe kötüleşiyor.
Hasta, biraz daha iyileşti.
Güneşte fazla kaldığından iyice esmerleşti.
Rengi giderek koyulaşıyor.
Not: Yapısında "ş" sesi bulunduran bütün fiiller işteş değildir. Bunlara dönüşlü de denebilir.
Dostluğumuz günden güne gelişiyordu.
Sonunda öfkesi yatıştı.
Daracık bir yere sıkıştı.
Boyunda büyük işlere girişti.
Fırtınadan sonra deniz yatıştı.
Otobüs kalkmak üzereyken yetişti.
Evinden uzakta kalmaya alıştı.
*Bazı fiiller "-lE-ş" şeklinde iki ek alarak, bazıları da "-lEş" şeklinde tek ekle işteş yapılırlar.
Kucak-la-ş-, selâm-la-ş-;
Toka-laş, bayram-laş...
Çoğu nesne alamaz; ama bazı işteş fiiller nesne alabilirler.
Kazandıkları parayı paylaştılar.
2. Nesnelerine Göre Fiil Çatıları
Fiillerin nesne alıp almadıkları, alıyorlarsa hangi özellikleri taşıdığı göz önünde tutulur.
a. Geçişli Fiil
—Belirtili ya da belirtisiz nesne alabilen fiillerdir.
-Bu fiillere "ne?, neyi?, kimi?" soruları sorulduğunda belirtili ya da belirtisiz nesne bulunur.
—İş, kılış fiilleri geçişlidir.
Titizlikle elindeki yazıları inceliyordu.
Son gelişinde Ankara'yı da dolaşmıştı.
*Cümlede nesne kullanılmamış olsa da bu fiiller geçişlidir.
Dikkatli bakmayınca fark edemezsiniz.
b. Geçişsiz Fiil
—Nesne alamayan fiillerdir.
—Oluş ve durum fiilleri geçişsizdir.
-Yükleme nesneyi bulmak için sorulan "ne?, neyi?, kimi?" sorularının cevabı yoktur.
Kar yağdı, tren durdu, ben uyudum, kartallar uçtu, dışarıda kaldı, o da yoruldu...
Not: Bazı fiiller hem geçişli hem geçişsiz olarak kullanılabilirler: Gezmek, dolaşmak, geçmek, sürmek, çalmak,
c. Oldurgan Fiil
Geçişsiz bir fiile "-dİr, -t, -r" eklerinden biri getirilerek fiil geçişli yapılırsa buna oldurgan fiil denir.
Yatmak > yatırmak
Ötmek > öttürmek
Uyumak > uyutmak
Gezmek > gezdirmek.
Kaçmak > kaçırmak
d. Ettirgen Fiil
—Geçişli olduğu hâlde "-dir, -t, -r" ekleriyle tekrar geçişli yapılan fillerdir. Geçişlilik dereceleri artırılmıştır.
—Fiili bir başkasına yaptırma söz konusudur.
—Oldurgan fiiller ettirgen hâle getirilebilir.
Gazete aldı > aldırdı > aldırttı
Elbiseyi yıkadı > yıkattı > yıkattırdı
İçmek > içirmek > içirtmek
Durdurmak > durdurtmak
Uçmak > uçurmak > uçurtmak > uçurtturmak