Fitrak NedirTerki İpi Heybe ve Saçlar

Fitrak Terki İpi veya Heybesi

Osmanlıca yazılışı : فتراك – fitrak

Farsça kökenli bu sözcüğün Sözlüklerdeki anlamı: Atın terkisi, terki kayışı, eyerin ardındaki tasma şeklindedir.  “ At eyerinin  terkisine veya bu terkiye bağlana torba ve örme ipe denir. “[1] Fitrak’a eski Türlerde  ve Azerbaycan Türklerinde kancuk dendiği de anlaşılmaktadır. [2]

A.T.Onay, eskiden köylü kadınların   yün veya pamuktan süslü ve renkli iplerden ördükleri, perde bağlarına benzer  ucu püsküllü örme ipleri bellerine bağladıkları ve buna da terki bağ dediklerini  yazmaktadır.

Eski devrilerde at, at koşumları eğer,  terki, terki bağı ve heybesi  gibi malzemelerin gündelik hayatın içinde  en  çok kullanılan malzemeler arasında olması doğaldır.  Atların yerlerine bağlana  iplerin ve heybelerin eşya, yiyecek,  silah vb taşımak  veya bağlamak,  hatta avlanan hayvanların bağlanması ve taşınması için  de kullanıldığı açıktır.  Yine A. T. Onay’a göre kesilen kelleler de  “halka teşhir edilmek maksadıyla terkiye bağlanarak götürülürmüş.”  

Eski devrin sosyal hayatında çok yer tutan fitrak, eğer ve eğer bağlarının şiirimize geçmemesi elbette ki düşünülemez.  Fitrak  özellikle at süvari, ordu, heybe,  terki ve terki bağları yerine kullanılmıştır.  Fitrak’ın örme ipten yapılmış olması divan şairlerinin fitrakı, örülmüş saçlara, fitne çıkaran kargaşaya yol açan sevgilinin  saçlarına,  darağacına, darağacı ipine, avcıların avladıkları hayvanları terkilerine bağlamalarına  vb    de benzetmelerine yol açmıştır.  Bu nedenle fitrak kelimesi, saç, avcı, seyyad, şikâr, terki, darağacı  kelimeleri ile veya bunların anlamları yerine geçecek şekilde  kullanılmıştır.

Dedim ki ey ham-ı zülfünde fitne der-fitrak.
Kenâr-ı nevk-i müjende kiriğme der-çengal.     Nedim [3]

Zülf-i şebdizine baş koyma Necati yârin
Yoksa bir gün asılır terkiye biçare başın       Necati.

Ey Necati yarin siyah saçlarına  sakın meyletmeyesin yoksa  biçare başın  -saçın  örgüleri darağacına benzetiliyor-  bir gün iplerde sallanır.

Seza olmazsa fitrak-ı benden olmağa diller
Helakin olmağa ey şehsüvar değmez mi           Naili

Gönül terkine bağlanmış av hayvanı  gibi olmaya bile layık değilse yolunda ölmeye de mi değmez.

Asmağa canını Hüsrevlerin ol şirin leb
Müşg-i terden ruh-u gulgununa  fitrak eyler

O tatlı dudaklı dilber  husrevlerin ( aşıkların)  canını asmak  için misk kokulu saçlardan yanakları üzerine fitrak yapmıştır.

Çün yanınca salınur şimdi ser – efgendelerin
Şehsüvarım sana kim beste-i  fitrak değil                      Baki

O şuh terkiye asmaz  yolunda ser versen
Ne turfa başı musibetli  derd mend oluruz.     Sabit [4]

KAYNAKÇA

 

• [1] https://www.bilgle.com/osmanlica-fitrak-nasil-yazilir-fitrak-ne-demek/
• [2] A.Talat Onay, Eski Edebiyatta Mazmunlar, MEB, 1996- shf 234
• [3] Kürşat Şamil ŞAHİN,  “SEVGİLİNİN GÜZELLİK UNSURLARINDAN SAÇ VE SAÇIN ÂŞIK  ÜZERİNDEKİ ETKİSİ” Turkish Studies, Summer2011, p.1851-1867
• [4] A.Talat Onay, Eski Edebiyatta Mazmunlar, MEB, 1996- shf 234