HECE ÖLÇÜSÜ VE TÜM ÖZELLİKLERİ

Hece Ölçüsü ve Tüm Özellikleri

Halk Şiirinde Dizelerdeki hece sayısı eşitliğine dayanan ölçüye hece ölçüsü, denir. Halk ozanlarımız bu ölçüye "parmak hesabı"  da demişlerdir.

Hece ölçüsü Türk şiirine has milli bir ölçü sistemidir. Uygur Türklerinden kalan metinlerde n ve Divan ı Lügat üt Türkî’deki sağu, koşuk ve destan örneklerinden yola çıkarak hece ölçüsü sistemini MS 8 yy dan dan beri kullandığımız ortaya çıkmaktadır.İslamiyet öncesi dönem edebiyatımızda oluşan bu sistem halk ozanları ve anonim halk şiiri kanalı ile günümüze kadar varlığını devam ettirmiştir.

Bu sistem şiirlerde ilk dizeden son dizeye kadar şiirdeki tüm dizeleri hece sayısı bakımından eşit tutmak esasına dayanır. Yani bir şiirde tüm dizeler eşit sayıda hecelerden oluşur.   

Türkçe asıllı kelimelerde İçinde iki sesli harf bulunan bir hece bulunmaz.  Ayrıca Türkçede sesli harf bulunamayan bir hece de olamaz. Şu halde hece ölçüsü ile yazılmış bir şiirde kaç sesli harf varsa o kadar hece var demektir.  Fakat yabancı asıllı sözcüklerin bazılarında birden fazla sesli bulunabilir. Örneğin, şiir, saat, şair, dair kaim, vaiz, şuara vb  . İçinde birden fazla sesli harf bulunan yabancı asıllı kelime kökleri de kaç sesli harfe sahip ise o kadar hece sayısında kabul edilir. Örneğin şi- ir, da- im, şu-a-ra  , şa- ir gibi.  

Türkçenin sesli- ünlü, vokabüler- yapısında kalın, ince, kısa veya uzun sesli yoktur. Bu nedenle heceler kalın, ince,  uzun, kısa sesli açılarından değil sadece sesli harf açısından değerlendirilir.  Hece ölçüsünde sesli harfin kalın ince veya uzun sesli olması ile ilgilenilmez.  Yani kalın sesli harfe sahip bir hece bir den fazla hece gibi kabul edilemez.  Başka bir deyişle aruz ölçüsünde içinde uzun sesli harf bulunan hecelerin iki hece değerinde sayılması gibi bir uygulama söz konusu olamaz.  Bu bilgilere göre bir şiirde hecelerin sayılması sesli harflere göre olmaktadır. Hece ölçüsüyle yazılmış bir şiirin, bir mısraındaki hece sayısı o şiirin kalıbıdır. Her mısrası aynı hece sayısında olmayan şiir hece ölçüsü ile yazılmamış demektir.

Hece ölçülü bir şiirin dizeleri kaç heceden oluşuyorsa o şiir o ölçü ile yazılmıştır. Yani On bir heceden oluşmuşsa 11 li hece ölçüsü denir.

Örneğin

Bu va tan top ra ğın ka ra bağ rın da
Sı ra dağ lar gi bi du ran la rın dır
Bir ta rih bo yun ca o nun uğ run da
Ken di ni ta ri he ve ren le rin dir

Bu dörtlüğün dizeleri 11 heceden oluştuğuna göre   bu şiir  11’li hece ölçüsüyle yazılmış demektir.

Bu da ğı a şam de dim.
A şam do la şam de dim.
Bir  ha yır sız yar için.
Her ke se pa şam de dim   :

Bu dörtlük 7’li hece ölçüsüyle yazılmıştır.
Baş ka sa nat bil me yiz, kar şı mız da du rur ken
Söy len me miş bir ma sal gi bi A na do lu’muz

Bu şiir Hece Ölçüsünün 14’lü ölçüyle yazılmıştır.

Türk şiirinde en çok kullanılan kalıplar yedili, sekizli, onbirli, ondörtlü kalıplardır. Buna rağmen, dokuzlu, onlu, on ikili,  on üçlü, on beşli on altılı hatta yirmili kalıplara kadar denenmiş kalıplar vardır.


HECELİ ŞİİRDE KALIPLAR:

Yedili kalıp:

Gaş la rın / ga ra sı na    3+4 
Der di min/  ça ra sı na    3+4 
Me ni gon ca / gül ey le   4+3
Goy si nen/  arasına        3+4    Igdır manisi 

3+4=7’li hece ölçüsü

Sekizli kalıp:

Ka ra coğ lan /  ya ri ün ler        4+4=8’li  ölçüsü
A cı tat lı ge/  çti gün ler            4+4=8’li  ölçüsü
Tür kmen kı zı / di ye in ler       4+4=8’li  ölçüsü
Sa zın  tel  le ri /  telleri              5+3

Hece ölçüsünün on birli kalıbı:

Mi mar o lan elin / çekmez  yapıdan        6+5=11’li hece ölçüsü
Bi çâ re Sey ra nî  / geç mez ka pı dan    6+5=11’li hece ölçüsü
Aş kın  ge mi si ne /   e dip ka pu d an     6+5=11’li hece ölçüsü
Sen sin  der ya la ra /  sal d ıran  be ni     6+5=11’li hece ölçüsü    Seyranİ
6+5=11’li hece ölçüsü


14 lü kalıp 

Baş ka sa nat bil me yiz / kar şı mız da du rur ken
Söy len me miş bir ma sal / gi bi A na do lu’ muz.   =7+7=14’lü hece ölçüsü.
Ar ka daş, biz bu yol da/ tür kü ler tut tu rur ken
Sa na u ğur lar ol sun / ay rı lı yor yo lu muz   ( Faruk Nafiz Çamlıbel)

HECE ÖLÇÜSÜNDE DURAK SİSTEMİ

Hece ölçüsüyle yazılan şiirlerde durak sistemi de vardır.  Bu duraklar hece ölçüsünün dizelerdeki eşit sayılarda hecelerden oluşan kalıp bölümleridir.  Şiirdeki dizeler yarım nefeslik bekleme süresi oluşturacak şekilde bölümlere ayrılır.   Örneğin 11 lik hece ölçüsü ile yazılmış bir şiir, 6 +5 hecelik iki durak, 4+4+3  şeklindeki  üç duraklı olarak söylenebilir. Bu duraklar şiirin yapısına bakılarak anlaşılır

Bülbül havalanmış /  yüksekten uçar;
Has bahça içinde  / gülüm var, deyi.
Seni seven yiğit   / serinden geçer,
Güzeller içinde   /  yarim var, deyi.

Yukardaki dörtlükte gösterilen şiir bölümlerinde yarım nefes süresi kadar durulacak bir durak yeri ortaya çıkmaktadır.  6+5 hecelerden oluşan bu iki durak şiir sesli olarak okunurken de ortaya çıkmaktadır. Durak, ahenk de sağlayan bir çeşit ses kesimi, dizelerde ve şiirde kalıplar halinde bölümler oluşturan ölçü bölmeleridir.
Durak şiirin zorlanmadan söylenebilmesine,  şiirin akıcı olarak okunmasına da olanak sağlamaktadır.  

Bir şiirin tamamında tek bir durak olabileceği gibi bir dörtlükte veya bir şiirde birden fazla durak sistemi de olabilir.

Bül bül ne ya tar sın /  ba har e riş ti         6+5
A kan  su lar  / göl  ol du ğu /  zamandır   4+4+3
Kat  kat  ol du / gül  yap ra ğa /  ka rış tı    4+4+3
Ge ne bül bül  / kul ol du ğu /  zamandır    4+4+3

Hece ölçüsünün ayrım yeri olan duraklar (durgunlanma)  şiirin ahengini de arttıran şiirde ritim de oluşturan bir özellik sağlar.

Bir şiirde durak aranırken kelime bölünmez.  Kelimeyi bölerek durak bulmak yanlıştır.

Bur cu bur cu / ko kar durur   4+4
Mut’un gül le ri / gül le ri        5+3
Bül bül gi bi  /  şa kır du rur   4+4
Tat lı dil le ri /  dil ler i            5+3

 Örneğin Karacaoğlan’a ait yukarıdaki dörtlükte ilk ve üçüncü dizelerde 4+4 duraklı 8 hecelik ölçü vardır.  2.  Dizeyi ilk dizedeki durağa eşitlemek için  “ Mut’un gül le  / ri gül ler i “ şeklinde bölmeye çalışırsak yanlış olacaktır.  Bu dörtlüğün 2. Ve 4.  Dizelerinde 5+3 durak sistemi vardır.

Hece ölçüsünde ikili, üçlü, dörtlü, beşli , altılı ve yedili  duraklar kullanılmıştır.  

Bir şiirde, bütün dizelerin durakları aynı olabileceği gibi, belli dizelerde farklı duraklar da kullanılabilir. Bir şiirin her dizesi farklı duraklardan oluşuyorsa, o şiir duraksız demektir.


Duraksız şiir: (Hece ölçüsünün on birli kalıbı):

Bir dü şün sen, ya rı yı geç ti öm rüm 11
Genç lik böy le dir iş te, ge lir gi der; 11
Ve kı rı lır son ra ko lun ka na dın; 11
Ko şar sın pen ce re den pen ce re ye 11
(Cahit Sıtkı Tarancı)