Hüsn -i Makta Matla Ve Makta Nedir

Osmanlıca yazılışı; Hüsn-i Makta:  مقطعه حسن

Osmanlıca yazılışı ; Makta :  مقطعه

Osmanlıca yazılışı ; hüsn : حسن

Osmanlıca yazılışı; matla' :  مطلع حسن

Osmanlıca yazılışı;  hüsn – ü matla' :  مطلع حسن

Hüsn  Makta' Matla ve Hüsn Makta  Nedir

 Osmanlıca yazılışı مقطعه حسن

Makta Arapça kökenli bir sözcüktür ve kelime anlamı ile Osmanlıca sözlüklerde :   “Kesilen yer, kat'edilen yer, kesinti yeri, Kemikten yapılmış kalem ucunu düzeltmeye yarayan araç; Uzun bir cismin enliğine kesildiği yerin görünüşü”, “ üzerinde kamış kalemin ucu kesilerek düzeltilen kemik, şimşir veya mâdenden yapılmış âlet”[1] anlamlarına gelir. 

Edebiyatta ve şiirde "makta" kelimesi sözlüklerdeki bu anlamlarına uygun olarak  “ Şiirin bittiği kesildiği yer, bir gazelin makta' beytinden evvelki beyit “manası ile terim anlam da kazanmıştır. Bu nedenle makta edebiyatta bir terim olarak şiirin bittiğini belli eden son beyit manasındadır.

Divan şiirinde her manzumenin son beytine makta' denir. Makta beyti genellikle şairin adının veya mahlasının da bulunduğu beyittir.

Hüsn sözcüğü de Arapça kökenlidir ve Osmanlıca sözlüklerde  “güzel, iyi, güzellik, iyilik” anlamlarına gelir.

 "Hüsn-i makta" ise makta beytinden önceki beyte verilen bir isimdir. Bir şiirin özellikle gazelin sondan önceki beytine Hüsn-i makta denir. Bu beyte hüsnü makta denmesinin diğer bir sebebi ise son beyitten önceki beytin diğer beyitlerden daha da güzel yazılmaya çalışılması veya sondan ikinci beytin diğer beyitlerden daha  güzel yazılmış olmasıdır. 

Necati’nin 8 beyitlik bu gazelinin son iki beytine baktığımızda makta beytinden önce gelen beyit “hüsn ü makta”, son beyit ise ” makta “beytidir.

Cānuma geçdi ġamzeñe hey di teraḥḥum it
Oldı ġaraẓ cefā ise ey ḳaşı ya yeter                       

Tek yirde gökde ẕerre ḳadar minnet olmasın
Örti döşek Necātīˀye bir būriyā yeter                Necati Bey

Hüsn-i Matla Nedir ve Matla Beyti

 Osmanlıca yazılışı;  hüsn – ü matla' :  مطلع حسن

"Matla" kelimesi Arapçada doğmak, gök cisimlerinin doğması veya doğuş yeri, “  tulü' edecek, doğacak yer” [2]manalarına gelen bir sözcüktür. Sözcüğün bu anlamından hareketle matla, edebiyatta şiirin başladığı beyit anlamına gelecek şekilde terim anlamı kazanmıştır.  

Matla beyti terim anlamı ile gazel veya kasidelerin ilk beytine denir.  Gazel ve kasidelerin ilk beyti ise diğer beyitlerden ayrı olarak kendi arasında redifli ve kafiyeli iki dizeden meydana gelir.

Divan şairleri  Matla beytindeki anlam ve ahengi zayıf bırakmamak, kuvvetten düşürmemek için ikinci beyti daha güzel, daha ahenkli ve daha anlamlı  yazmaya gayret ederlerdi. Bu bakımdan bazı gazellerin ikinci beyti, gazelin en güzel beyti olabiliyordu. Bu nedenle  güzellik manasına gelen “hüsn” kelimesi ile birlikte gazelin  ikinci beyitlerine Hüsn-i matla denmiştir. 

mihr-i ruḫsārını vaṣf etmege maṭla˓ bulamam
ḳad-i mevzūnuna bir ş/veli mıṣra˓ bulamam      Sünbülzade Vehbi 

Şol yār çünki ʿāşıḳa bīgāne olmaya
Ṭaşlamalıdur anı ki dīvāne olmaya  Necati Bey

Ben kimseye açılmaz idim dâmenin olsam
Kim görür idi sîneni pîrâhenin olsam       Nedim

mıṣra˓-ı berceste serv-i naḫl-zārımdır benim
bu çemende ṭab˓-ı mevzūn berg ü bārımdır benim Sünbülzade Vehbi 

Hüsn-i matla ise özellikle gazeller için kullanılan bir terimdir.  Gazellerin ikinci beyitlerine  Hüsn-i matla  denir.

Nedim ‘in aşağıdaki gazelini  beyitlerinin adları açısından incelersek

Bir nîm neş'e say bu cihânın bahârını
Bir sâgar-ı keşîdeye tut lâle-zârını                     1. Beyit Matla

Bir dem mi var ki âh ederek anmaya gönül
Ey serv-kad seninle geçen rûzigârını                 2. Beyit Hüsn-i matla

Şevk-ı tamâm va'de-i ferdâyı dinlemez
Reşk ana kim cihanda bugün buldu yârını

İran zemine tuhfemiz olsun bu nev gazel
İrgürsün İsfahân'a Sıtanbul diyârını                      sondan önceki beyit   Hüsn-i makta

Düşmen ne denlü saht ise de şâd ol ey Nedîm
Seng üzre gösterir zer-i kâmil iyârını                        son beyit Makta beyti

KAYNAKÇA 

[1] https://www.osmanice.com/osmanlica-17382-nedir-ne-demek.html

[2] https://www.osmanice.com/osmanlica-17818-nedir-ne-demek.html#:~:text=ma