İKİLEMELER

TANIMI:

Anlatım gücünü artırmak, anlamı pekiştirmek (güçlendirmek) amacıyla sözcüğün yinelenmesi veya birbirine yakın ya da karşıt anlamlı iki sözcüğün yan yana kullanılmasına “ikileme” denir. İkilemeyi oluşturan sözcüklerin yerleri kalıplaşmıştır, bu yüzden ikilemeyi oluşturan sözcüklerin yerleri değiştirilemez.

1)Aynı kelimenin tekrarlanmasıyla yapılanlar:
ağır ağır, güzel güzel, tatlı tatlı, konuşa konuşa, atlaya atlaya, koşa koşa, deste deste, soğuk soğuk,

2)Zıt kelime kelimelerin tekrarlanmasıyla yapılanlar:

İyi kötü, aşağı yukarı, büyük küçük, alt üst, düşe kalka, bata çıka

3)Biri anlamlım diğeri anlamsız iki kelimenin tekrarlanmasıyla yapılabilirler:
ev mev, kitap mitap, su mu, sıkı fıkı, tek tük, saçma sapan, ufak tefek

4)Her ikisi de anlamsız kelimenin tekrarlanmasıyla yapılabilirler:

ıvır zıvır, çıtı pıtı, abuk sabuk, paldır küldür, apar topar, mırın kırın

5)Yakın anlamlı kelimelerin tekrarlanmasıyla yapılabilirler:

Akıl fikir, ak pak, mal mülk, çer çöp, kırık çıkık,

6)Eş anlamlı kelimelerin tekrarlanmasıyla yapılır.

Bitmek tükenmek, sağ salim, doğru dürüst, ses seda, güçlü kuvvetli

7) Yansıma sözcüklerle yapılabilirler

tıkır tıkır, çatır çatır, horul horul, gümbür gümbür , paldır küldür, çatır çutur, takır tukur

8) m ile yapılmış ikilemeler:

at mat, çocuk mocuk, dolap molap, kapı mapı, kitap mitap.

9) Sözcüklerden biri ya da her ikisine ekler getirilerek yapılabilir.

baştan aşağı , başa baş , aşağı yukarı, alını moronu, eğrisini büğrüsünü bilmem,

İKİLEMELERİN GÖREVLERİ:

1)İkilemeler isim olarak kullanılabilir:
öteberi, ıvır zıvır, mal mülk, çıtçıt, ( Elbiseye çıtçıt dikti) civciv, dedikodu, çatpat (Çocuklar çatpat atarak maçı kutladılar) hiphop ( Hiphop oynadılar.) cızbız ( cızbız köfte )

Not: İkilemeler bir nesne, araç, yemek, alet vb bir isim oluşturduklarında bitişik yazılırlar.

2)İkilemeler sıfat olarak kullanılabilir.

Kırmızı kırmızı yanaklar; eski püskü evler; pırıl pırıl çocuklar, Kırık dökük kapılar, ufak tefek adamlar, yeşil yeşil ağaçlar

3)İkilemeler zarf olarak kullanılabilir.

enine boyuna düşündük, yavaş yavaş anlattı., bata çıka ilerliyorduk, hızlı hızlı konuştuk.

İKİLEMELERİN YAZIMI VE İMLASI

* İkilemeler ayrı yazılır. İkilemeyi oluşturan sözcükler arasına hiçbir noktalama işareti konmaz.

adım adım, ağır ağır, akın akın, allak bullak, aval aval (bakmak), cır cır (ötmek), çeşit çeşit, derin derin, gide gide, güzel güzel, karış karış, kös kös (dinlemek), kucak kucak, şıp şıp (damlamak), şıpır şıpır, tak tak (vurmak), takım takım, tı­kır tıkır, yavaş yavaş, bata çıka, çoluk çocuk, düşe kalka, eciş bücüş, eğri büğrü, enine bo­yuna, eski püskü, ev bark, konu komşu, pılı pırtı, salkım saçak, sere serpe, soy sop, süklüm püklüm, yana yakıla, yarım yamalak. Art arda, biz bize, peş peşe, yorgun argın, içli dışlı, gide gele...

Bazı gazeteciler benim hakkımda  abuk  sabuk yorumlar yapmışlar.

… abuksabuk … / … abuk, sabuk … / … abuk-sabuk …  (Yanlış)

* İkilemeler bitişik yazılmaz.

* İkilemeyi oluşturan sözcükler arasına virgül (,) konmaz.

* İkilemeyi oluşturan sözcükler arasına kısa çizgi (-) konmaz.

Böylesi adamlara  şaka  maka yapılmaz.
Sabret bir tanem, bu hasretlik  er  geç bitecek.
Gecenin bir vakti, ne yapıyorsun öyle  şangır  şungur!
Sanatçının evi  eski  püskü eşyalarla doluydu.

* İkilemeyi oluşturan sözcükler, yapım ve çekim eklerini alabilir. Sözcüklerinden biri veya her ikisi ek almış ikilemeler de ayrı yazılır. Sözcüklerin arasına hiçbir noktalama işareti konmaz.

el  ele (elele  /  el, ele  /  el-ele  Yanlış)
göz  göze (gözgöze / göz, göze / göz-göze  Yanlış)
art  arda (artarda / ardarda  / art, arda / art-arda Yanlış)
evli barklı (evlibarklı / evli, barklı / evli-barklı Yanlış)
irili ufaklı (iriliufaklı / irili, ufaklı / irili-ufaklı Yanlış)
kırık dökük (kırıkdökük / kırık, dökük / kırık-dökük Yanlış)
günden güne (gündengüne / günden, güne / günden-güne Yanlış)
elden ele (eldenele / elden, ele / elden-ele  Yanlış)
tepeden tırnağa (tepedentırnağa  / tepeden, tırnağa / tepeden-tırnağa Yanlış)
havadan sudan (havadansudan  / havadan, sudan / havadan-sudan  Yanlış)

* Birleşik sözcük oluşturabilir:

Dilimizdeki kimi ikilemeler zamanla kalıplaşarak birleşik sözcük olmuştur. Bu tür ikilemeler bitişik yazılır.

Civciv, çerçöp, cızbız, şipşak, gitgide" ile "gırgır, çıtçıt, dedikodu

İkilemeler deyim içinde kullanılabilir.

Babası, Fatih’i yere göğe sığdıramıyor.
(yere göğe sığdıramamak: “nasıl ağırlayacağını, nasıl memnun edeceğini bilmemek, çok önem vermek”)

Elden ayaktan düşünce kimseler istemez bizi.
(elden ayaktan düşmek: “yaşlılık sebebiyle veya sağlığı büsbütün bozularak çalışamaz duruma gelmek”)

Ben artık o işlerden elimi ayağımı çektim.
(elini ayağını çekmek: “uğraşmamak, ilgilenmemek, ilgiyi kesmek”)

İKİLEMELERİN KAZANDIRDIĞI ANLAMLAR

İkileme cümleye değişik bir anlamlar katar veya kullanım yerlerine göre farklı anlamlar kazanırlar.

El ele yürüdük biz bu yollarda ( birliktelik )
Yüzüme acı acı gülümsedi. (kuvvetlendirme)
Gideli aşağı yukarı iki gün oldu. (ihtimal)
Ivır zıvır eşyaları atın. (değersiz)
Caddede sıra sıra ağaçlar vardı. (çokluk)

Sirenler arkası arakasına çalıyordu ( yineleme )

Onunla havadan sudan konuştuk ( vakit harcama )

Dertleri ve şikayetleri günden güne artıyordu ( tekrar- yineleme, pekiştirme )

YANSIMALAR

Doğadaki sesler taklit edilerek oluşturulan söz­cüklere yansıma sözcükler denir. Bu tür sözcükler, anlatımı güzelleştirir, anlatıma güç katar. Bu sözcüklerde ses-anlam ilişkisi güçlüdür. Bu tür sözcükler sese dayalı olduğundan çoğu dilde benzerlik gösterir. Sese dayalı olmayan sözcükler yansıma sözcük olarak kabul edilmez. Örneğin pırıl pırıl, ışıl ışıl kelimeleri ses dayalı olmadıklarından yansıma sözcük olarak kabul edilmezler. bulantı, kızartı, kabartı, kişnemek, kükremek… Kelimeleri yansıma sözcük değildir.

 

“Yansıma kelimeler canlı ve cansız varlıklardan çıkan seslere benzetilerek çıkarılan

seslerdir. Maa, möö, trak vb. Doğrusu ineğin möölemesi koyunun melemesi ve etmesi yansıtılarak söylenen (maa, möö, tark) kelimenin tam kendisi değildir. Bunlar taklit edilip çıkarılan yalnızca tespit edilmiş birer benzer seslerdir.”

Doğadaki sesleri yansıtan ad soylu sözcüklerdir. Yansıma sözcükler, dildeki sesleri kullanarak doğadaki sesleri taklit etmek amacıyla yapılmıştır.

Yansıma türünden kelimler isim grubu kelimelerden sayılır. Yansımadan gelen kelimelerin köklerine de yansıma kök denir.

Melemek, havlamak kelimelerinin kökleri dolayısıyla Me- ve Hav kökleridir. Yansıma sözcükler diğer isimler gibi isimden fiil yapan yapım ekleri vasıtasıyla fiil gövdesi şekline dönüşebilir yanı fill haline gelebilirler bu durumda da sonuçta kelimelerin kökü yansıma kökten isim soylu bir sözcüktür.

Fısıl- da- mak, hışır- da –mak, hav-la mak, me- le- mek, gıcır-da-mak, gibi…

a) İnsan seslerinin taklidinden oluşan yansıma sözcükler.

Vızıltı, mırıltı, fısıltı, gürültü, çatırtı, patırtı, havlama, horlama, fıs, fısıldamak, fısıltı,
hor, horlamak, hapşu, hapşırma

 

b) Hayvan seslerinden alınan yansıma sözcükler

miyav, miyavlamak ,hav , havlamak, cik cik, mır , mırıltı,

c. Doğadan ses taklidi ile alınan yansıma sözcükler

pat => patırtı, zır => zırıltı, uğ- => uğultu, şır => şırıltı, güm => gümbürtü, tak => takırtı, çat => çatırtı

 

İKİLEMELİ YANSIMA SÖZCÜKLER

 

Yansıma sözcüklerden ikilemeler kurulabilir. Şırıl şırıl, paldır küldür, çatır çutur, pat küt, şıngır mıngır, tangur tungur, çıtır pıtır, hatur hutur,

 

YANSIMA SÖZCÜKLERDEN İSİM

 

Kimi yansıma sözcükler yemek, eşya, alet, vb ismini karşılar hale gelebilir. Yansıma sözcükler ikimleler kurarak bir nesne ismini karşılar hale gelebilir. Yansıma sözcüklerden hayvan, eşya, alet, araç, yemek vb ismi oluşturan kelimeler eğer ikileme şeklinden türemiş ise doğal olarak bitişik yazılırlar.

Civciv, çıtpıt, cızbız, gibi

 

 

Edebiyat Dil bilim, Kültür, Folklor, Geleneksel ve Güzel Sanatlarla ilgili, Tez, yazı, İnceleme, ve Araştırmalarınız bize başvurarak bu sitede Paylaşabilirsiniz.

 BAŞVURU İÇİN : ESA, İLETİŞİM  veya s_kuzucular@hotmail.com