İKİLEME

Almanca ve İngilizce :  Hendiadyoin

Türkçe Eşanlamları:  Koşuk, koşma, eş deyim, kelime koşması[1]

TANIMI:

Anlatımı güçlendirmek, anlamı pekiştirmek için aynı, yakın , eş Anlamlı veya zıt Anlamlı sözcüklerin tekrarı ile yapılır.  İkilemeler anlamı güçlendirmek için aynı, eş anlamlı, karşıt yahut birbirine yakın sözcüklerin yinelenmesi ile oluşan kelime guruplarıdır.  İkilemeler farklı şekillerde oluşturulur.

    1) Aynı kelimenin tekrarlanmasıyla yapılır:

 Yığın yığın, sıcak sıcak , ağır ağır, güzel güzel, tatlı tatlı, konuşa konuşa, atlaya atlaya, koşa koşa, deste deste, soğuk soğuk,… hızlı hızlı, yavaş yavaş, gizli gizli, sabah sabah, renk renk, tatlı tatlı, soğuk soğuk, iri iri, sessiz sessiz, bağıra bağıra, güle güle, koşa koşa…

Nasıl da tatlı tatlı gülerdin yüzüme

Ağabeyi bize soğuk soğuk espriler yapardı.

 

   2)  Zıt Anlamlı kelimelerin tekrarlanmasıyla yapılır:

irili ufaklı, İyi kötü, aşağı yukarı, büyük küçük, alt üst, düşe kalka, bata çıka… ileri geri ,

 

   3)Biri anlamlım diğeri anlamsız iki kelimenin tekrarlanmasıyla yapılır.

Çoluk, çocuk, sandık mandık, saçma sapan, kalem malem, ev mev, kitap mitap, su mu, sıkı fıkı, tek tük, saçma sapan, ufak tefek …

   4)Her ikisi de anlamsız kelimenin tekrarlanmasıyla yapılır.

  eciş bücüş,  langur lungur, ıvır zıvır, çıtı pıtı, abuk sabuk, paldır küldür, apar topar, mırın kırın,zırt pırt,

 

   5)  YakınAnlamlı kelimelerin tekrarlanmasıyla yapılır. 

 işi gücü, akıl fikir, ak Pak, mal mülk, ev bark, açık saçık, akıllı uslu, güçlü kuvvetli, mal mülk, ağrı sızı, ar namus, ev bark, evli barklı, doğru dürüst, yorgun argın, gizli saklı, ağzı burnu, saçı başı, delik deşik, arada sırada, sessiz sedasız, güle oynaya…

  6.Eş Anlamlı kelimelerin tekrarlanmasıyla yapılır.

 bitmek tükenmek, sağ salim, doğru dürüst, ses seda, güçlü kuvvetli…

Ünlü şovmenin işyeri evi, eski püskü dekorlarla doluydu.

Ağaçların dallarında tek tük yapraklar kaldı.

Adam güçlü kuvvetli biriydi.

  7. Yansıma sözcüklerle yapılan ikilemeler.

Yansıma sözcükler, dildeki sesleri kullanarak doğadaki sesleri taklit etmek amacıyla yapılmıştır.

mışıl mışıl, şırıl şırıl, şangır şungur, gacır gucur, rap rap, horul horul, gurul gurul, fokur fokur, takır tukur, vızır vızır…tıkır, çatır çatır, horul horul, gümbür gümbür…

Sobanın yanına kıvrılmış, mışıl mışıl uyuyor.

Mutfaktan şangır şungur sesler geliyor.

 

     8:  m ile yapılmış İkilemeler

m ile yapılmış ikilemeler de ayrı yazılır: at mat, çocuk mocuk, dolap molap, kapı mapı, kitap mitap vb.

 

İKİLEMELERİN YAPISI

İkilemeyi oluşturan sözcükler çekim eklerini alabilir.

 

el ele, diz dize, göz göze, , arka arkaya, kıyıda köşede, arada sırada, sağdan soldan, eli ayağı, saçı başı, kaşı gözü, uzaktan uzağa…

İkilemeyi oluşturan sözcükler yapım eki almış olabilir.

günlük güneşlik, irili ufaklı, güçlü kuvvetli, kırık dökük, yerli yersiz, dalgın dalgın, dertli dertli…

 

İKİLEMELERİN YAZIMI İLE DİKKAT EDİLECEK NOKTALAR

İkilemeler ayrı yazılır: adım adım, ağır ağır, akın akın, allak bullak, aval aval (bakmak), çeşit çeşit, derin derin, gide gide, güzel güzel, karış karış, kös kös (dinlemek), kucak kucak, şıpır şıpır, tak tak (vurmak), takım takım, tı­kır tıkır, yavaş yavaş, kırk elli (yıl), üç beş (kişi), yüz yüz elli (yıllık) vb.[2]

İkilemeyi oluşturan sözcükler ayrı yazılır. İkilemeyi oluşturan sözcüklerin arasına hiçbir noktalama işareti (virgül, kısa çizgi) konmaz.

günlük güneşlik (Doğru)

günlükgüneşlik  (Yanlış; çünkü ikilemeyi oluşturan sözcükler bitişik yazılmaz.)

günlük - güneşlik (Yanlış; çünkü ikilemeyi oluşturan sözcüklerin arasına kısa çizgi konmaz.)

günlük güneşlik  (Yanlış; çünkü ikilemeyi oluşturan sözcüklerin arasına virgül konmaz.)

İsim durum ekleri ve iyelik ekleriyle yapılan ikilemeler de ayrı yazılır: baş başa, diz dize, el ele, göz göze, iç içe, omuz omuza, yan yana; baştan başa, daldan dala, elden ele, günden güne, içten içe, yıldan yıla; başa baş, bire bir (ölçü), dişe diş, göze göz, teke tek; ardı ardına, boşu boşuna, günü gününe, peşi peşine, ucu ucuna vb.[3]

 

Kalıplaşarak Birleşik Kelime olmuş ikilemeler bitişik yazılır.

çatpat, kurusıkı, çıtçıt, civciv, cızbız, çerçöp, fısfıs, şipşak…

Bir sürü şipşakçı işsiz kaldı.

Akşama cızbız köfte yapalım mı?

Evi çerçöp ile dolmuştu.

Bu kümeste civciv yetiştirilmez.

İkilemelerden deyim yapılabilir, İkilemeler deyim içinde geçebilir

Yabancılar onu yere göğe sığdıramıyor.

Elden ayaktan düşmeden yurduna dönecekti.

Futboldan elimi ayağımı çektim.

 İKİLEMELERİN GÖREVLERİ VE İSİM SOYLU SÖZCÜK GÖREVLERİNE GİREBİLMES

İkilemelerden isim

İkilemeler isim olarak kullanılabilir:

Evden öteberi aldık.

Bu ıvır zıvırı buradan çekip götürün

Babadan kalan malı mülkü satıp savurdu.  

 

  İkilemelerden SIFAT

İkilemeler SIFAT olarak kullanılabilir.

 

Bebeğin kırmızı kırmızı yanakları vardı.

Üzerinde eski püskü bir ceket vardı.

Sınıfta pırıl pırıl simalar vardı.

 

İkilemeli Zarf

İkilemeler Zarf olarak kullanılabilir.

 

*Bu konuyu enine boyuna düşündük.

*Öğretmen konuyu yavaş yavaş anlattı.

*Çamura bata çıka ilerliyorduk.

 

 İkilemelİ Düz Tümleç

İkileme biçiminde düz tümleçler kurulabilir:[4]

Bekçi mahalleyi sokak sokak  dolaşır.

Onun şiirini damla damla hissettim

Yıllar yaprak yaprak döküldü.

 

İkilemeli Tamlama:

 İkilemelerden tamlama kurulabilir,

Büyüklerin büyüğü, efelerin efesi, yiğitler yiğidi, kahramanlar kahramanı, Kahramanların kahramanı, [5]

 

 İkilemeli Yan Tümce

Kökteş iki çekimli eylemin olumlu ve olumsuz biçimlerinin ikimle kurmasıyla kullanılan ve temel cümleye “ hemen, derhal, o anda anlamlarını veren “ yan tümcelerdir.

Gün ağardı  ağarmadı, Ali yollara düştü.

Ezan okunur okunmaz, kapıları kırdılar.

Dükkânlar açıldı açılacak derken bu yasa çıktı. [6]

 

KAYNAKÇA

1. [1] Prof. Dr. Vecihe Hatipoğlu, Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü,  AÜ DTCF Basımevi, Ankara, 1982, shf, 70-71
2. [2] tdk.gov.tr/index.php?option=com_content&view=article&id=207:Ikilemelerin-Yazilisi&catid=50:yazm-kurallar&Itemid=132
3. [3] tdk.gov.tr/index.php?option=com_content&view=article&id=207:Ikilemelerin-Yazilisi&catid=50:yazm-kurallar&Itemid=132
4. [4] Prof. Dr. Vecihe Hatipoğlu, Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü,  AÜ DTCF Basımevi, Ankara, 1982, shf, 70-71
5. [5] Prof. Dr. Vecihe Hatipoğlu, age, shf, 70- 71
6. [6] Prof. Dr. Vecihe Hatipoğlu, age, shf, 70- 71
7.  

Edebiyat Dil bilim, Kültür, Folklor, Geleneksel ve Güzel Sanatlarla ilgili, Tez, yazı, İnceleme, ve Araştırmalarınız bize başvurarak bu sitede Paylaşabilirsiniz.

 BAŞVURU İÇİN : ESA, İLETİŞİM  veya s_kuzucular@hotmail.com