İktibas Nedir ve İktibas Sanatı

İktibas

 Ödünç alma. Alıntı. Aktarma. Ateş yakmak için bir yerden kor alma, bir kelimeyi, bir cümleyi veya bunların mânâlarını olduğu gibi alma, aktarma, bir eserden alıntı yapma anlamlarında Arapça kökenli bir sözcüktür.

Osmanlıca yazılışı:   iktibâs / اقتباس

İktibas Nedir Kökeni Anlamları

Arapça kökenli bir isim olan iktibas kelimesinin sözlüklerdeki anlamları: Ödünç alma. Alıntı. Aktarma. Ateş yakmak için bir yerden kor alma [1] şeklindedir.  Diğer manası ile: Bir söz veya yazıdan bir parça sözü veya yazıyı olduğu gibi ve hiç değiştirmeden alıntı yapmak almak. Birisinden ilmen istifade etmek. İstifade suretiyle almak. “Bir kelimeyi, bir cümleyi veya bunların mânâlarını olduğu gibi alma, aktarma.”,  ” Kur'an-ı Kerimden veya Hadis-i Şeriftden veya başka makbul eserlerden bir cümlenin kâmilen veya kısmen az tasarruf ile veya tasarrufsuz alınması.”[2] Şekillerindedir.

İktibas kelimesinin kökeni Arapçadaki “ ḳbs” sülasi kökünden gelir. İḳtibās إقتباس

 “ ḳbs” kökü ödünç alma, benimseme, kendine maletme anlamlarında sözcükler türetir. Muktebes, sözcüğü de bu köketen gelmektedir.

Edebiyatta İktibas

Edebiyatta anlama dayalı söz sanatlarından birini tarif etmek maksadı ile terim anlam da kazanmıştır.Bir şair ya da yazarın şiir veya nesirde manaya güç, söze güzellik katmak amacıyla, âyet veya hadisleri veya bunlardan bazı ibarelere almasıdır.

İktibasın kelime manası bir kelimeyi veya bir cümleyi tam veya yarım olarak ya da manası ile alıp aktarma;  “ ayetten hadisten bir parça alarak sözü tezyin(  zenginleştirmek), manayı te’yid ( doğruluğuna kanıt göstermek ve doğru olduğuna delil sunmak)   etmek işlemidir.  İktibas daha ziyade ayet ve hadislerin bir kısmını yazı ve şiirde kullanmak, böylece hem söze kuvvet katmak hem de ayet ve hadisten de söz etmiş olmak amacıyla yapılmıştır. İktibas, fikri güçlendirmek ve güzelleştirmek amacıyla da yapılır.

“ Özellikle ayet, hadis, kelam-ı kibar ve diğer şairlerin sözleri, iktibasın asıl malzemesini oluşturur. Bir sözün tamamı alınmışsa iktibas-ı tam (tam iktibas), yarısı veya bir parçası alınmışsa iktibas-ı gayr-i tam (yarım iktibas) meydana çıkar.” [3]

İktibas alıntı kelimesi ile eş anlamlı olmadığından İktibasın, “alıntı” kelimesi ile aynı veya eş anlamlı kullanılması yanlıştır.  Alıntı söze güzellik katmak için değil, daha çok fikre destek sunmak, fikre kanıt göstermek, düşünceye destek bulmak maksatlıdır.  Alıntı ayet ve hadislerden değil ayet ve hadis dışındaki pek çok eserden de alınır.  

Şiirlerde İktibas

Şiirde ve nesirde sadece ayet ve hadisleri, hatırlatmak maksadı ile zikretmek iktibas işleminin sahasına girer.  İktibas yapmak şiirde bir söz sanatıdır.  Şiirde, iktibas yapılan ayet veya hadislerin tamamı alınmaz. İktibas yapılacak ayet ve hadisin bir kısmı alınır.

Bi-bekadır bu menzi ley ahbab
"Fettpkullahe y a ulul-elbab"   Ahmed Paşa

Zâlimlere bir gün dedirir kudret-i Mevlâ
Tallâhi lekad âserekellâhü aleynâ Ziya Paşa

(Allah’ın gücü kudreti zalimlere bir gün “Allah’a andolsun, hakikaten Allah seni bize üstün kılmış” dedirir.) Beytin ikinci mısraı Yusuf Suresinin 91. ayetinden alınmıştır.[4]

Lâ Yüsel”e binlerce suâl olsa kurban
İnsan bu muâmmalara dehşetle nigehbân     (Âkif)
                             İkinci dize bir ayetten iktibastır.

Karı laiki için bak ne diyor Peygamber
"Bir talak oldu mu dünyada semalar titrer"
                         Yine ikinci dize bir hadis mealidir.

Gerdişin gördükçe saki-i mulayim-i nı eş rehin
"Arzu ser~Keştn-i J'ikr-i rntdtal eyler beni" Nedim

Arz ider  âzâ-yı cismim hâk-i pây-i Ahmed’e
“ Yâ Şefi’al – müznibû işfa’ lenâ” yı    [5]

                    İkinci dize Fuzuli'nindir. İktibas ile intihali karıştırmamak gerekir.

İktibas sanatını intihal ile karıştırmamak gerekir İntihal çalma, sahiplenme başkasının eserini, konusunu,  fikrini, hayalini, bir yerini vb. alıntı olduğunu göstermeden kullanmak,   başkasına ait bu türden yazı veya şiirleri kendi yazmış gibi göstermedir. ( bkz İntihal)

 KAYNAKÇA

• [1] Tahir’ül Mevlevi, Edebiyat Lüğati, Enderun Kitabevi, İs. Shf. 61

• [2] https://www.luggat.com/iktibas/1/1#:~:text=iktibas%20%2F%20iktibas

• [3] İskender Pala Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü

• [4] Açıklamalı Edebiyat Terimleri Sözlüğü/ Murat AKINCI

• [5] Tahir’ül Mevlevi, Edebiyat Lüğati, Enderun Kitabevi, İs. Shf. 61