İshak Paşa Sarayı

‎ Türk Mimari tarihinin önemli yapılarından biri olan saray Ağrı’nın Doğubayazıt ilçesindedir.  Sarayın yapımına 1685 yılında başlanmış,   saray 1784 yılında tamamlanmıştır.  7.600 m²lik bir zemine sahip olan sarayın mimarı Mehmet Paşa ve Ahıskalı ustalardır. [1][2]

İshak Paşa Sarayı, Ağrı Dağı'nın güney eteklerinde, Doğubayazıt’ın 5 kilometre uzağında eski Doğubayazıt ‘da sarp bir arazi ve kayalar üzerine kurulmuş, 116 odalı bir saraydır.  Saray, aslında türbesi, camii, surları, iç ve dış avluları, divan ve harem salonları, koğuşları ile bir bey kalesidir.

İshak Paşa Sarayı aslında Çıldır Beylerbeyliğinin Bey kalesi, külliyesi ve sarayı olarak yapılmış bir eserdir.  Kaleyi inşa edenler ise Çıldır Beylerbeyi İshak Paşa ile Oğlu ve torunudur.  Yapımı Çıldır Beylerbeyi İshak Paşa zamanında başlamış, oğlu ve torunu zamanında devam ettirilmiş ancak 99 yılda tam olarak bitirilebilmiştir.

 Sarayın yapımı 1685 yılında Çıldır Atabeklerinden Çolak Abdi Paşa tarafından başlanılmış, aynı soydan gelen Küçük İshak Paşa zamanında 1784’ te (99 yılda) tamamlanmıştır. [3]

ÇILDIR BEYLERBEYLERİ VE İSHAK PAŞA SARAYI

Osmanlı devleti, XVI. asrın ikinci yarısından sonra, hudutlarını genişleterek Hazar Denizi kenarına, yani Derhend ve Şamahı taraflarına kadar Kafkasya'yı işgal ile nüfuzu altına almıştı.  XVII. asrın ilk yarısında, bölgenin bir kısmını terk etmek zorunda kalmıştı. Fakat Batı Kafkasya’da Mingreli, Guriel ve Açıkbaş Hanlığı diye kaydedilen İmiretti isimlerindeki üç prenslik Osmanlı Devletine tabi idi.  Bu üç Gürcü prensliği, Çıldır valisi vasıtasıyla her sene Osmanlı devletine muayyen bir vergi veriyor içişlerinde müstakil olarak kendilerini idare ediyorlardı. Bu üç prensliğin Ağrı, Çıldır ve Iğdır il ve sancaklarının idaresini sağlamak, vergi ve haraçları alarak devlet hazinesine göndermek, Çıldır Beylerbeyi'ne aitti. [4]Bu bölgeden toplanan vergi ve haraçlar bir milyon kuruşa kadar ulaşabilecek meblağlara varıyordu.

Çıldır beylerbeyliği ocaklık suretiyle, aynı aileye mensup valilerle idare edilen hudut eyaletlerinden biriydi.  Beylerbeyliğinin idaresi babadan oğla geçiyordu.  Çıldır valisi, bu Gürcü prensliklerini murakabe altında bulundurur ve aynı zamanda Kafkas ve İran vaziyetleri hakkında hükümeti haberdar ederdi. İran sınırında bulunması dolayısıyla da Çıldır Beylerbeyliğinin ticari münasebetleri ve ticari kazançları da bir hayli yüksek oluyordu. [5] Birinci Dünya harbine kadar Beyazıt Sancağı bu saraydan yönetilmişti. [6]

 

Yapı özellikleri

İshak Paşa Sarayı'nın yapımını 1685'de Doğubayazıt Sancak Beyi Çolak Abdi Paşa başlatmış, saray onun oğlu Çıldır Valisi İshak Paşa ve torunu Mehmet Paşa tarafından 1784'te bitirilebilmiştir.  Sarayın alanı 7.600 m²dir.  [7]

İshak Paşa Sarayı Türkistan, Selçuklu ve Osmanlı mimari özelliklerini birleştiren mimari bir yapı özelliği göstermektedir.  Birçok yönden Selçuklu ve Osmanlı mimarisi özelliğini taşıyan sarayın Cami kubbeleri Türkistan’daki camilerin kubbeleri gibidir. Sarayın planında Topkapı Sarayı'nı andıran özellikler bulunurken; kapıları ve taş süsleme isçiliği ile diğer şekilleri ise Selçuklu stilindedir.  Sarayın planı Edirne ve Topkapı Sarayına benzemektedir.

115X50 m. Boyutlarında inşa edilen saray Karaburun tepesi denilen tepe üzerinde terası, iki avlu ile bu avluları çevreleyen çeşitli yapı topluluğundan meydana gelmektedir.  Bazı kısımları tek, bazı kısımları iki, bodrum dahil bazı kısımları üç katlı olarak yapılmıştır.[8] Bir saray için gerekli tüm bölümler (harem, harem odaları, aşevi, hamam,  toplantı salonları, eğlence yerleri, mahkeme salonu, camii, çeşitli hizmet odaları, oturma odaları, uşak ve seyis odaları, muhafız koğuşları, cezaevi, erzak depoları, cephanelik, tavlalar, bodrum katlarında çeşitli hizmet odaları vb.) vardır. Her odada  ocak,  dolap  yerleri  vb.  görülmektedir. Sarayın girişi, savunması en zor olan doğu cephesindedir. Anıtsal taçkapı, avlulara çıkan diğer kapılar gibi, kabartma, süsleme ve zengin bitki motifleriyle Selçuklu sanatının özelliklerini taşır.[9]

Saraya ancak doğudaki tepeden açılan bir kapıdan girilir. Diğer tarafları 20-30 metre yükseklikte sağlam duvarlarla çevrilidir. Kapıdan, önce dış avluya girilir. Dış avlunun etrafında uşak ve seyis odaları ve tavlalar vardır. Dış avludan iç avluya kemerli tak şeklinde büyük bir kapıdan girilir. İç avluda çeşitli odalar ve koğuşlar vardır. Ortadaki harem dairesinin duvarlarında İshak Paşa'yı öven yazılar bulunmaktadır. Kapının iki yanında iki aslan heykeli vardır. [10] Divan odası (toplantı salonu) ise 20 metre genişlik ve 30 metre uzunluktadır.

Saray dünyanın ilk kalorifer tesisatı döşenen sarayı olarak da ün kazanmıştır

 Saray yapıldığı zamanlarda eski Doğubayazıt yerleşkesinin tam ortasında bulunuyordu.  Sarayın baktığı ova tarafında evler, camiler, mezarlık ve diğer yapılar vardı.  Eski Doğubayazıt, sarayın kurulduğu alanın çevresindeydi.   Değişen yaşam koşulları sebebiyle bu arazi üzerindeki halk ovaya taşınmış,  bu yerleşim yeri terk edilmiş bu yapıların hepsi yıkılmış, belli başlı bir yapı olarak sadece bu saray kalmıştır. Eski yerleşim yerlerindeki binalar ise tamamen yerle bir olmuş durumdadır.  Aynı akıbet İshakpaşa sarayını da beklerken Saray son yıllarda yapılan tamiratlar ile tamamen yıkılmaktan kurtarılmış durumdadır.

İshak Paşa Sarayı, saraydan öte bir külliye ve şato tipi bir saray ve kaledir.  İstanbul Topkapı Sarayı'ndan sonra son devirde yapılmış sarayların en ünlüsüdür.

Saray, Osmanlı İmparatorluğu'nun Lâle Devri'ndeki son büyük anıt yapısıdır. 18. yüzyıl Osmanlı mimarisinin en belirgin ve seçkin örneklerinden olduğu kadar, sanat tarihi yönünden de değeri büyüktür.

Saray binasının bulunduğu zeminin üç tarafı (kuzey, batı, güney) dik ve meyillidir. Sadece doğu tarafında müsait bir düzlük vardır. Sarayın giriş kapısı işte bu düzlüğe açılır. Bu çephe aynı zamanda sarayın en dar cephesidir.

Saray’ın doğu yönündeki tarafı ve cümle kapısı müdafaa yönünden zayıftır.  Cümle kapısı bölümü, İstanbul saraylarınkinden farksız, taş işçiliği ve oymacılığı yönünden muntazam yapılmıştır. Bu saray günümüze ulaşabilen bir kaç saraydan birisidir.

İshak Paşa Sarayının  mimari bölümleri

Dış cephe,

Birinci ve ikinci avlu,

Zindan,

Selamlık dairesi,

Cami binası,

Aşevi (Darüzziyafe),

Hamam,

Harem dairesi odaları,

Fırın,

Merasim ve eğlence salonu,

Kalorifer sistemi

Takkapılar,

Cephanelik ve erzak odaları,

Türbe binası,

İç mimariden bazı bölümler (kapılar, pencereler, dolaplar, şerbetlikler, şömineler vs.)[11]

Saray Osmanlı, Fars ve Selçuklu uygarlığının mimari üslubunu bünyesinde toplayan bir özellik taşır. Kesme taştan yapılan sarayın doğu cephesindeki portali kabartma ve süslemeleriyle Selçuklu sanatının özelliklerini yansıtır.

Saray iki avlu ve bu avluda bulunan yapılar topluluğundan meydana gelmiştir. Birinci avludaki yapıların bazıları yıkılmıştır. Dört tarafı yapılarla çevrili ikinci avlu dikdörtgen planlıdır. Girişe göre sağ tarafta selamlık ve onun arkasında haremlik vardır. Bunların sonunda cami ve türbe bulunmaktadır. Camii, sarayın en sağlam kalan yeridir.. Tek kubbeli camii, iki ayrı renk taşla örülmüştür.

Camiinin kıble duvarının dışındaki türbe Selçuklu kümbet modelinde yapılmış duvarları ve girişi geometrik ve bitkisel motiflerle süslenmiştir.   Türbe muhtemelen Abdi Çolak Paşa ile İshak Paşa ve yakınları için yapılmıştır.  Sarayın(Selamlık) kuzey cephesinde dışa sarkan dört ahşap konsolda üstte kanatlı ejder, onun altında aslan, en altta insan figürleri yer almaktadır. Türk saray  geleneği  ve  mimarisinin  ana  prensiplerine  uyularak inşa edilen saraydaki ejder aslan ve insan figürlerinin olması ve aslan heykelleri Osmanlı mimarisine ve üslubuna aykırı bir özellik taşır. “İnsan, aslan ve kartal figürlerinin bir arada kullanılmasıyla oluşturulan bu konsol, Selçuklu ve Osmanlı yapılarında bir benzerine rastlanmayacak şekilde ele alınmıştır.” [12] Kalem işi süslemeler, yapıda kullanılan ahşap süslemeler gibi, yalnızca sarayın belli bir bölümünde, caminin kubbe iç kısmında uygulama alanı bulmuştur.[13]

Saray, Taş süslemeleri kadar ahşap süslemeleri ile de ünlüdür.  Selamlık odalarındaki, dört sıra ahşap konsollarda çam ağacı kullanılarak 1.40 m. dışarı çıkıntı yapmakta olan, heykel tarzında bu üç boyutlu alttan yukarıya doğru gittikçe uzayan bir özellik gösteren ahşap süslemeler bulunur.  Eski Türk figür anlayışına uygun stilize edilen  bu süslemeler Türk  süsleme sanatlarındaki sembolik anlamları taşımaktadır.

Saray bölümü iki kattan oluşmaktadır. 116 oda da bu iki kat içinde yer almaktadır. Her odada taştan yapılmış ocaklar vardır. Taş duvarlardaki boşluklar bütün yapının merkezi bir ısıtma sistemine sahip bulunduğunu göstermektedir. Divan salonu 20x3 metre boyutlarındadır. Duvarları ve tabanı taştandır. Duvarları Türk hat sanatının örnekleriyle, sülüsle yazılmış ayet ve beyitlerle süslüdür. Burada yer alan "İshak meram üzere kerem kıldı cihanı-Binyüzdoksandokuz buna oldu tarih" beytinden sarayın miladî 1784 yılında tamamlandığı anlaşılmaktadır. [14]

Sarayın ikinci avlusundaki türbe kesme taştan yapılmıştır. Bu sekizgen türbe, Selçuklu türbe mimarisi geleneğinin tipik örneği olan kümbet şeklindedir ve iki katlıdır. Duvarları geometrik motiflerle süslüdür. Bu türbede Çolak Abdi Paşa, İshak Paşa ve yakınları yatmaktadır.