İsim Türleri Yapıları Tamlamaları Tüm Özellikleri

İsim Türleri Yapıları Tamlamaları Tüm Özellikleri

Canlı ya da cansız, somut ya da soyut tüm varlıklara birer isim verilmiştir. İsimler varlıkları tanımak ve tanıtmak için kullanılan sözcüklerdir. Varlıklara isim verilmeseydi on ları kolayca tanıma ve tanıtma, birbirlerinden ayırma olanağı bulamazdık. Fiil her türlü eylemi bildiren bir sözcük olarak ne kadar önemliyse isim de varlıkları ayırt etmemiz açısından o kadar önemlidir. Örneğin “kitap” sözü aklımızda hemen varlık olarak “kitap” nesnesini canlandırır. Kavramlar için ise bu kadar belirgin bir ilişkinin varlığını söyleyemeyiz. Örneğin “dert” dendiğinde aklımızda bir nesne canlanmaz; ancak bunun insanı sıkıntıya sokan bir durum olduğu zihnimizde belirir.

Varlıkların birçok temel özellikleri olduğundan onların isimleri de bu özelliklere göre birçok çeşide ayrılır.

Varlıklara verilişlerine göre isimler

Varlıkların oluşlarına göre isimler

Varlıkların sayılarına ve bir yerde bulu nuşlarına göre isimler

Varlıklara Verilişlerine Göre İsimler

A. Özel İsim

Varlıklara tek tek verilmiş isimlerdir. Başka bir deyişle özel isim bir tek varlığa verilmiş isimdir.

Yer adları (Samsun, Uludağ…)

Kişi adları (Ahmet, Mustafa…)

Kitap, dergi, gazete adları (Yaban, Tanin…)

Kurum adları (Marmara Üniversitesi, Kızılay)

Dil adları (Türkçe, İngilizce…)

Din ve mezhep adları (İslamiyet, Ortodoks…)

Hayvanlara verilen adlar (Boncuk, Tekir,Kocabaş, Kılkuyruk);…

Kıta, ülke, bölge, kent, köy, kasaba, dağ, ova, yol, akarsu, yıldız ve yıldız kümeleri, ulus, dil isimleri (Asya, Afganistan, İç Anadolu, Konya, Kırkgöz, Ekinözü, Ağrı, Çukurova,

Ceyhan, Merih, Küçükayı, Türk, Türkçe);

Her türlü kurum, kuruluş isimleri (Türkiye Büyük Millet Meclisi, İstan bul Üniversitesi, Yardımseverler Derneği);

Gazete, dergi, kitap isimleri (Cumhuriyet, Nokta, İnce Memed) özel isim sayılır.

Özel isimlerin ilk harfi büyük yazılır. Birkaç sözcükten oluşan isimlerde bağlaçlar dışında tüm sözcükler büyük harfle başlar. Ayrıca özel isimlerin aldığı:

-i, -e, -de, -den (hal ekleri)

-in, -i (tamlayan ve tamlanan ekler)

-di, -miş, -se, -im, -sin, -dir (ek fiille)

-le (bağlaç);

-ler (çoğul eki) ekleri kesme işaretiyle (') ayrılır:

Ankara'ya, Türkiye'de, Kapalıçarşı'dan, İstanbul'un iki yakası, Atatürk Türkiye'si, Ahmet'ti, Türk'üm, Mehmet'sin, Türkiye Büyük Millet Meclisi'dir;

B. Cins İsmi

Aynı türden varlıkların tümüne birden verilmiş isimlerdir. Yanlış olarak "cins isim" biçiminde kullanılmaktadır. Cins isimle ri kendi türleri içinde yer alan tüm varlıkları kapsadıkları gibi o cins içindeki varlıkları tek tek de kapsar:

Kedi, su içiyor. (Kedi tek bir adın değil o türden tüm hayvanların cins adıdır.)

Otların üzerine dökülmüş

Kömür fiyatları çok yükseldi

Varlıkların Oluşlarına Göre İsimler

C.Somut İsim

Duyularımızla kavradığımız, uzayda bir yer kaplayan varlıklara verilen isimlerdir. Bu yüzden somut isimlere "madde ismi" de denilmektedir.

Okulun bulunduğu sokakta insanlar için bir geçit yok.

Okul, sokak, geçit, insanlar sözcükleri birer somut isimdir.

D. Soyut İsim

Duyularımızla değil düşünce ya da inanç yoluyla kavradığımız, uzayda bir yer kaplamayan varlıklara verilen bu isimlere "mana ismi" de denilmektedir.

İnsanı, coşku, sevgi, umut ve dostluk ya şatır.

Coşku, sevgi, umut, dostluk sözcükleri bi rer soyut isimdir.

Varlıkların Sayılarına ve Bir Yerde Bulunuşlarına Göre İsimler

1. Tekil isim

Sayı bakımından bir tek varlığı anlatan isim biçimidir.

Pazar taze ve ucuz sebze, meyve alabilece ğimiz en uygun yerdir.

Pazar, sebze, meyve, yer sözcükleri birer tekil isimdir.

2. Çoğul isim

Sayı bakımından birden çok varlığı anlatan isim biçimidir. Türkçe'de tekil isimler -ler (-lar) ekiyle çoğul duruma geti rilir.

Bahçeler, parklar kurumuş yapraklarla doldu.

Bahçeler, parklar, yapraklar sözcükleri bi rer çoğul isimdir.

3. Topluluk ismi

Biçimce tekil olmalarına karşılık aynı türden varlıkların yer aldığı topluluğu anlatan isimlerdir.

Bir alayda tabur, bölük ve takım gibi birimler bulunur.

Alay, tabur, bölük, takım sözcükleri birer topluluk ismidir.

Küçültme İsimleri

Bir varlığın benzerlerine göre küçük olduğu nu belirtmek istediğimiz zaman başına küçük, ufak, minik gibi tamamlayıcı sözcükler getiririz.

Küçük pencereden bir minik serçe girdi.

Bunu küçültme ekleriyle de anlatabiliriz. Küçük pencere yerine pencere-cik, minik serçe yerine serçe-cik diyebiliriz.

Küçültme ekleri

-cik,

-cek

-ceğiz'dir.

Bunlar büyük ünlü uyumuna göre eklenir:

Bahçe-cik, yavru -cak, adam-cağız.

Bu ekler isimlere küçültme, azaltma ve küçümseme anlamlarıyla birlikte acıma ve sevme anlamı da katar.

Ayşe-cik (sevimli ya da zavallı); abla-cığım (sevgi); kadın-cağız (zavallı).

İsmin Halleri- Ad Durumu Ekleri-

-i,

-e,

-de,

-den

çekim ekleri alarak beş halde bulunur.

Bahçe sulanacak (bahçe: YALIN HALDE, eksiz).

Okulu özledim (okul-u: -i HALİNDE, -i (-u) eki almış).

Çarşıya çıkacağız (çarşı-(y)a: -E HALİN DE, -e (-a) eki almış).

Evde bekleseydin (ev-de: -DE HALİNDE, -de eki almış).

Sinemadan geliyorum (sinema-dan: -DEN HALİNDE, -den (-dan) eki almış).

Yalın halde bulunan isimler cümlede genel likle özne ya da belirtisiz nesne;

-i halinde bulunanlar belirtili nesne;

-e, -de ve -den halinde bulunanlar ise dolaylı tümleç görevini yapar.

Buna göre;

-i hali "belirtme",

-e hali "yönel me",

-de hali "bulunma",

-den hali ise "çık ma, başlama" anlamı taşır.

Yapılarına Göre İsimler

İsimler yapılarına göre üç ayrı özellik gös terir:

1. Basit (kök durumunda) İsimler

Anlamı ve yapısı bozulmadan daha küçük parçalara ayrılamayacak tek ya da birkaç heceli kök halindeki isimlerdir. Okul, masa, insan, cin, melek vb. isimleri kök durumundadır.

Bu parça lardan (hecelerden) hiçbirinin sözcüklerin an lamıyla ilgisi yoktur.

2. Türemiş İsimler

İsim ve fiil veya yansıma türünden sözcüklere yapım ekleri getirilerek oluşturulan isimlerdir. Yapım ekleri ulandıkları sözcükten apayrı bir sözcük türetir.

Belli başlı isim türetme ekleri şunlardır:

-lik : ( araç isimleri üretir: tuzluk odunluk, insanlık, kibarlık, ufaklık, genişik, kardeşlik

-deş: (arka-daş, meslek-taş, yurt-taş)

-ce, -çe : Dil ve eşitlik, benzerlik: (Türk-çe, Alman-ca, Arap-ça; bence, kaynar-ca, büyükçe, irice, zannımca)

-me : mastar ve isimlik( kesme, açma, dondurma-)

-mek: mastar (ara-mak, gör-mek; ye-mek, kay mak)

-iş : mastar (al-ış, kop-uş; dinle-yiş, çürüy-üş)

-ı : (yap-ı, gez-i, ölç-ü, çat-ı; kork-u, doğ-u)

-ti : (belir-ti, ağar-tı, karar-tı; ürper-ti)

-(i)nti : (gör-üntü, vur-untu; kırp-ıntı; yığ-ıntı)

-gi, -ki : araç, eşya (bil-gi, at-kı, kes-ki-; diz-gi, ser-gi, sev-gi, der-gi)

-(i)m (dön-üm, kes-im; dil-im, yar-ım; tak-ım, koş-um; doğ-um, seç- im; uçur-um, kaldır-ım; anla-m, kavra-m)

-(e)k: (tara-k, ölç-ek; sığın-ak, kon-ak; di-le-k, iste-k)

-(i)k : (pışkır-ık, kes-ik; kat-ık, böl-ük; sar-ık, kaz-ık)

-gin, -kin : (vur-gun, bas-kın; yan-gın; diz-gin)

-in : (ek-in, yığ-ın, ak-ın)

(-il, -ir)ti .: yansımlardan isim türetir.(gür-ültü, pat-ırtı, fıs-ıltı, gıc-ırtı)

3. Bileşik İsimler

İki ya da daha fazla sözcüğün aralarına herhangi bir ek giremeyecek biçimde birleşip kalıplaşmasından oluşan ve başka anlamlı isimler oluşturan isimlerdir: Birleşen kelimelerin biri isim, diğeri fiil,

İkisi de isim olabilir. Birleşen kelimlerin her kisi de anlamınıı yitirip yeni bir isim oluşturabileceği gibi kelimlerden sadece bir tanesi de anlamını yitirerek birleşik isim oluşturabilr.

Kara- fatma (Böcek- anlamları yitmiş), ana-yasa; aslan-ağzı( iki sözcükte anlamını yitirmiş) kuş-palazı; bin -dallı, çifte-telli; atar-damar, can-kurtaran( anlamları ile ilgili birleşik isim );

alış-veriş,( iki fillden birleşik isim) uyur-gezer( iki fiilden birl.isim); beşi-bir-yerde, beş-parmak-otu.

İsim Tamlamaları

İki isim arasında çeşitli yönlerden anlam ilgilen kurmak amacıyla oluşturulan sözcük öbeğine isim tamlaması denilir. İsim tamla ması iki öğeden oluşur. İlk öğe tamlayan (ya da belirten) ikinci öğe ise tamlanan (ya da belirtilen) adını alır.

duvarın taşları

tamlayan tamlanan

Anlamları ve kuruluş biçimlerine göre dört çeşit isim tamlaması vardır:

1. Belirtili İsim Tamlaması

Tamlayanla tamla nan arasında iyelik (ait olma) ilgisi bulunan tamlamalardır.

Tamlayan -in, tamlanan -i eki alır: Ev-in iç-i, çocuğ-un kalem-i.

Orhan'ın ayakkabısı

Tamlayan tamlanan

2. Belirtisiz İsim Tamlaması

Tamlayanı tamla nanın türünü gösteren isim tamlamalarıdır. Tamlayan ek almaz, tamlanan -i eki alır. Belirtisiz isim tamlamaları dilimize çok geniş bir anlam zenginliği katar.

Çiçek kokusu

tamlayan tamlanan

3. Taksız İsim Tamlaması

Tamlayanı da tamlananı da ek almamış olan isim tamlamalarıdır. Bu tür tamlamalarda tamlayan tamlananın neden yapıldığını ya da neye benzediğini gösterir. Eksiz isim tamlamaları sıfat tamlamalarına benzer. Kimi dilciler takısız tamlamanın varlığını kabul etmeyerek takısız tamlamaların aslında sıfat tamlaması olduğunu iler sürerler

Altın saat

tamlayan tamlanan

tunç yürek

tamlayan tamlanan

yaru vatan

tamlayan tamlanan

4. Zincirleme İsim Tamlaması

Tamlayanı ya da tamlananı, bazen her ikisi, birer isim tamla ması olan isim tamlamalarıdır.

Televizyonun kutusunun kapağı belirtili isim tamlaması tamlayan tamlanan