Isparta Halıcılık ve Sektörünün Oluşması
Isparta Halıcılık ve Sektörünün Oluşması
1274 yılında ölen Mağribli İbni Said "Kitab Bast-Ul Arz Fil-tul Vel Arz" adlı eserinde, “Türkmenler, Türk soyundan büyük bir kavim olup, Selçuklular devrinde Rum ülkesini fethetmişlerdir. Türkmen halılarını dokuyan bu Türkmenlerdir. Bu halılar bütün ülkelere satılır. Antalya'nın kuzeyinde Toğula (Tonguzlu - Denizli) Dağları vardır. Bu dağlarda kendilerine Uç denilen Türkmenler yaşar. Bu Türkmenlerin iki yüz bin çadır olduğu söylenir" diye yazan İbni Said eserinde "Türkmen Halıları" sözü ile bunların tanınmış ve meşhur halılar olduklarını ifade ediyor ve bütün ülkelerce satın alındığını da kaydediyor. [1] Bu bilgiler Isparta’da halıcılığın ne zaman başladığı hakkında bizlere oldukça kesin bir bilgi vermektedir. Ayrıca bir başka açıdan baktığımız zaman da Türkmenlerin gittiği her yerin bir halıcılık merkezi olduğu da ortaya çıkmaktadır.
12.yüzyıldan itibaren çok önemli Türkmen nüfusunu barındıran bu bölgede, belgelere göre meşhur Türkmen halılarını dokuyarak komşu ülkelere de ihraç edebilen eski bir "ticari dokuma geleneği" bulunmaktadır. Türklerin batıda bulunan Bizans şehirleri ile ticaret yapma imkânı da kazandıkları, diğer önemli maddeler içinde yer almaktadır.
Ticari hayatın genellikle mübadele esasına dayandığı o devirlerde, halı ve kilim imalâtı da yapabilen Türkmenlerin, diğer ürünleri ile birlikte el dokuması halı ve kilimlerini de mübadele ederek; gerek batıdaki Bizanslılarla ve gerekse Araplarla bu ticareti geliştirdikleri bilinmektedir. [2]
129.yüzyıl sonundan itibaren İzmir'den başlayarak Manisa, Kula, Uşak, Sivas ve Isparta’da oluşan Şark Halı siparişleri nedeniyle mahalli ve geleneksel özellikteki halıların unutulduğu bunların yerine halı siparişi verenlerin zevklerine uygun desenlerde halılar üretildiği bilinen bir gerçektir. Şark Halı Kumpanyaları ve siparişleri yörede azınlıkları Tüccar haline getirmiş İngiliz tüccarlarının siparişlerini karşılamak isteyen azınlıklar halı ticaretini ele geçirmişlerdir. Böylece 19. yüzyıl sonuna kadar Isparta ve çevresinde yaşayan Türkmenler ve Hamitoğulları, Melli, Sarıkaralı, Sarıkeçili, Karakoyunlu gibi aşiretlerle sürdürülen mahalli ve geleneksel Isparta halıcılığını sürdürememişlerdir. Tüccarların zevkine uygun yapılan üretimler geleneksel desenlerin yerine batılı tüccarların isteklerine uygun motifler ve desenler üretmeye yönelmiştir. Bu günkü Isparta da üretilen halı tiplerinin madalyonlu göbekli ve Bohemya tarzı modellerdeki halıların nedeni işte bu siparişlerdir. Bu bakımdan yaklaşık yüz yıldır. Teke ve Türkmen halı motiflerinin bu yörelerde unutulmuş olma sebebi budur. [3]
Üretenlerin Türkemn tüccarların azınlıklar olması hükümetin teşebbüse geçmesine yol açmış, İngilizlerin arzu ettikleri siparişleri karşılamak, ticareti azınlıkların elinden kurtarmak amacıyla 1891 yılında Babanzade Mustafa Zihni Paşa zamanında yerel halıcılık teşkilatlandırılarak teşkilatlanarak köylere kadar yaygınlaştırılmıştır.
Vakıf geleneğimiz nedeniyle cami ve mescitlerde bulunan çok kıymetli Türkmen halı örneklerin de gene bu halılarla değiştirilmiş olması, Teke yöresi ve Isparta’daki özgün Türkmen halı modellerinin elimize ulaşamamasına neden olmuştur.
“19. yüzyılın ortalarına kadar Avrupalıların istedikleri halıların üretim ve pazarlaması Osmanlı tüccarlarının elinde bulunmaktaydı. 19. yüzyıl sonlarında ve 20. yüzyıl başlarında Avrupalı tüccarlar bu işe büyük yatırımlar yaparak piyasayı ele geçirmeye başlamışlardır. İngiliz tüccarlar ip ve modellerini vererek (önce) Uşak, Sivas ve çevresinde halı dokutmaya başlamış, Batı Anadolu'dan Avrupa'ya ihraç edilen bu halıların çoğu İngiliz tüccarlar tarafından yapılmaya başlamıştır. Bu ticarethaneler, sadece halı dokutmakla da kalmayıp, halıların yününü, ipini, boyasını da bizzat üstlenmişler, Avrupa'dan getirdikleri modeller ve modellere uygun renklerle yeni tipte halılar dokutmuşlardır". Bu ticari girişimler geleneksel dokuma tarzındaki kültür değişimleri oldukça bariz bir şekilde izah eden gelişimlerdir.
Yabancı tüccarların siparişlerini karşılamaya yönelen Isparta halıcılığı Türkmen tarzı halı ve kilim modellerini kaybetmiş olsa da dokumacılık alanında varlığını sürdürmüş hatta devletin yıkılma cumhuriyetin kurulma dönemlerinde teknik açılardan geleneksel yöntemlerden kurutularak daha modern dokuma tezgâhlarına ve çağdaş malzeme üretiminde ustalaşmış olur.
"Isparta'da halıcılık özel bir teşkilat ile 1889 yılında başlamıştır. Bu zamanda küçük bir şirket tesis edilmiş, hisse senetleri çıkarılmıştır. Mutasarrıf Zihni Paşa'nın delalet ve iştiraki ile şirket hayli ilerleme kaydetmiş, iyi halılar dokunmaya, iş umumi bir hal almaya başlamıştır. Bir taraftan okullarda tezgâh başlarında çocuklara halı işlemesi öğretilirken, mutasarrıfın eşi de bu mevzu üzerinde dikkatle çalışmakta idi... Şirket, halıların satışında aracılardan kurtulmak ve dünya ticaret âlemi ile doğrudan doğruya temasa geçmek istemişti. Bu arzusu üzerine hükümetin de tavassutu ile Manchester Şehbenderliğine mühim bir parti halı gönderilmişti. Bu şehbenderlikten halıların bedelini tahsil etmek imkânı kalmamış, bin netice şirketin feshi cihetine gidilmiştir. " [4]
1890'lı yıllardan başlayarak 1930'lara kadar süren Şark Halı Kumpanyası Ispartalı müteşebbislerin organizasyon dışına çıkarak direkt İngiltere'ye olan ihracat yapma girişimleri bu şirketler tarafından engellenmiş ve Isparta'daki yerli şirketlerin batması sağlanmıştır. 1912-1913 yıllarında Isparta mutasarrıfı Şevket Bey, dokumasını Türklerin yapıp, ticaretini azınlıkların yaptığı halıcılığı tamamen millileştirmeyi düşünerek, Etreli Halı Ticarethanesini iflastan kurtarıp canlandırılması için girişimde bulunmuştur. 1916-1917 yılları mutasarrıfı Cemal Bey döneminde, Isparta'da halı ipi yapılması hususunda girişimler yapılmış ve 1924 yılında Isparta'da 'Isparta İplik Fabrikası' kurulmuştur. Isparta’da halı fabrikasının kurulması Isparta da halıcılığın bir sektör haline gelmesini sağlayan önemli bir faktör olmuştur.
Isparta’da halıcılığın gelişmesinde Sümer Halı önemli bir yer tutmuştur. Fabrikanın kuruluşu bölgenin iplik ihtiyacını karşılamak üzere yöre iş adamları ile Ticaret Bakanlığınca müştereken 1924 yılında Isparta İplik Fabrikası TAŞ.’nin kurulması ve 1928 yılında hizmete girmesi ile başlar. Bir Kamu iktisadi Devlet Teşekkülü olarak faaliyetini sürdürmekte olan Sümerbank’ın Bakanlar Kurulunca özelleştirilmesine karar verilerek, 30.10.1987 tarihinde Sümerbank Holdinğ A.Ş haline gelmiştir.
Sümer halı; “el halısı ve diğer el sanatları ürünlerinin korunması, geliştirilmesi, yaşatılması ve gelecek nesillere aktarılması çalışmalarını sürdürerek, el emeği yoğun bir iş kolu olan ve büyük sermaye gerektirmeksizin yerinde istihdam sağlayan halıcılık ve el sanatları faaliyetleri ile ülke ekonomisine ve devletin kültür, eğitim ve istihdam politikasına büyük ölçüde katkıda bulunan bir kurumdur. ”
Isparta halıcılığının yayılma alanı Isparta ve çevresi, Burdur (Bucak), Konya (Beyşehir, Karaman, Akşehir, Karapınar) Afyon (Dinar, Sandıklı, Dazkırı, Başmakçı) ve Denizli (Acıpayam, Tavas)dir. [5]
El halısı dokumacılığı 1958-1975 yılları arasında hızlı bir gelişim göstermiştir, bu yıllarda Isparta ekonomisine damgasını vurmuştur. 1958 yılında Isparta ve çevresinde 13.363 tezgahta 453.673 m2 halı, 28 bin çalışan tarafından dokunurken, bu rakamlar 1972 yılında maksimum seviyeye çıkarılmış, 43.400 tezgahta 93.700 çalışan tarafından 2 milyon m2 halı dokunmuştur. Bu yıllardan sonra makine halısının imalatı ve kullanımının artması nedeniyle el halısı dokuma sektörü inişe geçerek 1989 yılında 20 bin tezgahta 500 bin m2, 2002 yılında ise 300 bin m2.ye düşmüştür. Bununla birlikte halı yıkamacılığı, kırkımcılığı ve halı ipliği boyacılığı gibi çeşitli yardımcı sanayi kolları da gün geçtikçe gerilemiştir. [6]
Isparta halı desenlerine Serpme güllü, Dönümlü, Köşe Göbek, Naklemeli, Başgöbek, Düz gibi adlar verilmektedir. Ayrıca; Gülistan, Kompozisyon, Osmanlı, Goblen, Çin, Üzümlü, gibi çeşitli adları da vardır.
Sümer Halı Isparta Halı Fabrikası Halı için bütün altyapısını temin eden bir fabrika haline gelerek ülkemizin en önemli halı fabrikalarından biri olma niteliğini sürdürmektedir. Isparta Sümerhalı Bölge Müdürlüğü, fabrika ile anlaşmalı halı imalatçıları ve kooperatifler vasıtasıyla halı üretim faaliyetlerini sürdürülmektedir.
Geleneksel halıcılık yöredeki Yörükler tarafından devam ettirilmekte geleneksel düz dokuma kilim, cicim ve zili dokuma geleneği hâlâ devam etmektedir.
KAYNAKÇA
[1] https://www.ispartaya.com/isparta/hali/hali1.htm
[2] https://edebiyatvesanatakademisi.com/post/isparta-da-halicilik-ve-sektorunun-olusmasi/112131
[3] https://edebiyatvesanatakademisi.com/post/isparta-da-halicilik-ve-sektorunun-olusmasi/112131
[4] ttp://www.ispartaya.com/isparta/hali/hali1.htm
[5] https://isparta.gov.tr/isparta.aspx?rid=40
[6] sparta.gov.tr/isparta.aspx?rid=40
