Arapça kökenli buz sözcüğün anlamlarından bir diğeri de  “ bir halden diğer bir hale çevirme,  değiştirme.” Şeklindedir.  Kalb sözcüğü ifade ettiği bu anlamları ile  bedi söz sanatlarından biridir. Bu sözcüğün diğer ve daha sı kullanılan anlamları ise yürek,  gönül. her şeyin ortası anlamlarıdır.

Kalb sanatı Arap alfabesindeki harflere göre bir kelimenin harflerinin yerleri değiştirerek veya sözcüğe başka bir harf ilave etmeden sözcükten başka bir manalı sözcük çıkarma sanatı olarak tarif edebiliriz.

Kalb sanatı aslında cinas sanatının bir başka çeşididir. Cinas-ı kalb, tecnis-i kalb ve maklûb adlarıyla da bilinir.  

Örneğin Arapça ve Osmanlıca yazılışları göz önünde bulundurulduğunda  “âteş “ kelimesinin tersi “şetâ “ “ şitâ “ diye de okunur. Aynı şekilde “ kâh” kelimesinin tersinden okunuşu “ hâk “ tır.  Eğer bir kelime tersinden ve düzünden muntazam bir şekilde okunuyorsa ve   kelimenin tersi veya düzü intizam içinden baştan sona veya sondan başa yer değiştirmiyorsa buna “ kalb-i muntazam”  “aks-i müfred “veya “cinas-ı maklub “ denir. “ Hâk ve “kah”, “ateş “ve “şita”  kalb-i muntazamdır.


1. Kalb-i kül: kalb-i muntazam :

Emeli kâh ‘a düşenler , elem –i hak a düşer [1]

Emel ve elem sözcükleri arasında kalb sanatı yapılmıştır fakat  “ emel” in  tersi  “ leme “ şeklinde okunduğunda  manalı bir kelime çıksaydı bu da  kalb-i muntazam olacaktı. Fakat “ emel” kelimesi tersinden okunurken “  l “ sesinin yeri değiştirilip “ elem “ yapılmıştır. Dolayısı ile emel ve elem arasında olan  kalb sanatı  kalb-i muntazam değildir

“Önüne ebr-i siyah çekerek
Etti pinhân-ı KELEF, bedr-i FELEK”

KELEF (yüzdeki lekeler), FELEK kelimesinin tersinden okunuşu olduğundan tersinden ve düzünden okunan sözcükler de anlamlı olduğundan burada da muntazam bir kalb sanatı vardır.

Bir kelimenin aslı ile tersinin ( maklubunun ) bir fıkra veya dize içinde başta ve sonda yer almasına Maklub’u mücennah denir.  Aşağıdaki beyit  “ Mûr”  ile başlayıp maklubu  “Rûm “  ile bittiği için Maklub’u mücennah tır.

“Mûr gibi emrine kılmış itâat halk-ı Rûm
Râm olupdur nitekim Mûsâ'ya ey şeh şihr-i mâr”       Sururî Kadim[2]

Mûr: Karınca, Rûm: Anadolu, Râm: İtaat etme, Mâr: Yılan anlamlarındadır.

Düzü de tersi de aynı şekilde okunan kelimler ile yapılan kalb sanatı çeşidine de  Maklub- u Müstevi adı verilir Örneğin “damad “ kelimesi tersinden de “damad” okunur.

2. Kalb-i ba’z: Bir kelime tersinden veya düzünden okunurken  harflerinin yerini deştirerek yapılan kalb sanatıdır. Buna Kalb-i ba’z:  veya maklûb muavvec de denir.

“Böyle hûn-rîzâne tevcîh-i nigeh bilmem neden
Gâlibâ zann eyliyor Nâcî'yi cânî gözlerin”       Mualim Nâcî

(Böyle kan dökücü bakışlar yöneltmek nedendir? Galiba gözlerin Naci'yi cani zannediyor.)


Bu dizede Kalb sanatı , "Nâcî " ve "cânî" sözcükleri arasında vardır. Bu iki sözcükte harfler yer değiştirmiştir.

Dahl eder  huld-i berine kasrının her safhası
Raks urur havzun içinde mihr ü meh subh u mesâ         Lami   

Dahl ve huld, kasr ile raks arasında da böyle bir kalb sanatı vardır.

KAYNAKÇA

• [1] Tahir’ül Mevlevi , Edebiyat Lüğati, Enderun,  1973, ist, s. 82
• [2] Tahir’ül Mevlevi , Edebiyat Lüğati, Enderun,  1973, ist, s. 82