Küçük Ünlü Uyumu Nedir Örnekler

16.02.2018

 

 

KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMU

 

Fransızca  :    harmonie lebiale , assimiliation lebiale

İNGİLİZCE:     labial harmony

Almanca  :     labialharmonie, labial assimiliation

 

Osmanlıca:    küçük ahenk kaidesi  

Kelime türü:   İsim –-  Dilbilimde bir terim

 

 TANIMLAR

Türkçedeki esli harflerin düzlük – yuvarlaklık bakımlarından gösterdiği uyumudur.  Türkçe asıllı kelimelerde ünlülerin düzlük-yuvarlaklık yönünden uyumuna denir ve Düzlük uyumu ile Düzlük yuvarlaklık uyumu şeklinde iki türlüdür..  Bu uyum kuralına göre Türkçe kelimelerde düz ünlüden sonra düz (a, e, ı, i), yuvarlak ünlüden sonra yuvarlak dar (u, ü) veya düz geniş (a, e) ünlüleri gelir. Yani yuvarlak sesli harflerden sonra (o, ö, ı, i) gelemez. Zaten Türkçe asıllı olup da ilk heceden sonra o – ö sesinin geldiği kelime yoktur. Horoz kelimesinin Türkçe olup olmadığı bilinmemektedir. Toros sözcüğü ise Ermeniceden dilimize girmiş olan Taurus kelimesinden bozma bir Türkçe sözcüktür.

 

Örnek

Taşlamalı, başlamak, dilekçe, , çilekleri , , ılıklaşmış, , kayıkçılar, seslenince, boyunduruk, börekçi, çocuk, güreşmek, ocakçılık, oduncuda, özlemiş, sürmeli, vurulan, yoklamış, yumurta, yüreksiz vb.

Türkçe bir sözcüğün ilk hecesinde düz ünlülerden (a,e,ı,i) biri bulunuyorsa, diğer hecelerdeki ünlülerde düz olur.

Örnek : bilge, ıslak, dalgın, kırılgan, , incirler . Dilekçe, , çilekleri, ılıklaşmış, , kayıkçılar

Türkçe bir sözcüğün ilk hecesinde yuvarlak ünlülerden (o,ö,u,ü) biri bulunursa ikinci ve diğer hecelerde ya düz-geniş (a,e) ya da dar-yuvarlak (u,ü) ünlüleri gelir .

Örnek : oduncu, vurulan, yoklamış, yumurta, yüreksiz ,gülümsemek, kömürlük, öğrenci, ödevi

Türkçe kökenli olmasına rağmen Küçük ünlü uyumuna aykırı Türkçe kelimeler de vardır:

Avuç, davul, kambur, tanbur, kavruk, kavurma avurt, çamur, kabuk, kavuk, kavun, kavuşmak, savurmak, yağmur vb.

Böylesi kelimelerin çokluğu ilk hecede düz sesli varsa sonraki heclerin de seslileri düz olur şeklindeki kuralın son asırlarda meydana gelmeye başladığı ve henüz pek çok Türkçe kelimenin henüz bu uyuma giremediğini göstermektedir.  Birkaç asır öncesindeki metinlerde günümüzde bu uyuma girmiş olan kelimelere göz atılınca bu durumun tersi söz konusudur.

Gelür, alur, bilür, aydur, eydür,  devür, demür,  salur, kalur

Yabancı kökenli sözcüklerde Küçük ünlü uyumu aranmaz, faktör, radyo, aktör, alkol, bandrol, daktilo, kabul, doktor,  pantolon,  melodi, müzik, profesör, kilogram, arkeolog, fotoğraf, katalog , vapur vb.

Küçük ünlü uyumuna aykırı bazı kelimelere getirilen ekler, kelimenin son ünlüsüne uyar:  davulun, çamurları, kavunlar, kanun-u, konsolos-luk, muzır-lık, müzik-çiler, yağmur-lukları  vb.

       Bazı alıntı kelimelerde ekler bu uyuma girmez: alkol-lü, kabul-ü, bandrol-lü, saat-lik vb. 

-ki aitlik eki yalnızca birkaç örnekte küçük ünlü uyumuna uyar: Farcadan  dilimize girmiş olan ki genel olarak ünlü uyumuna uymaz. Sabahki, akşamki , çocuğunki,  yoldak, soldaki vb . Fakat -ki  eki  bazı kelimlerde uyuma girmiştir. Dünkü, Bugünkü,  çünkü, öbürkü 

Yorum yapmak için lütfenKayıt Olunya da