Osmanlıca yazılışı : Makta:  مقطعه

SÖZLÜK ANLAMLARI

Arapça kökenli bu kelime isim soyludur. Sözlüklerdeki anlamı  kesilen yer, kesit, kamış kalemin kesilmiş ucu,[1] kemikten yapılan kamış kalemi düzeltmeye yarayan araç[2] ,kesilerek düzeltilen yer, şimşir veya mâdenden yapılmış âlet…


EDEBİYATTA MAKTA

Kelimenin bu anlamlarına rağmen makta edebiyatta bir terim haline gelmiş, terim anlamı olarak da gazelin veya kasidelerin son beyti manasında kullanılmıştır.  

Terim anlamı ile makta sözün bittiği yer, şiirin gazel ve kasideni sonu manasına gelecek şekilde seçildiği anlaşılır. [3]Bu nedenle Maktanın terim anlamının özellikle kesilen yer anlamı ile alakalı olduğu ortadadır. ( bkz Hüsn Ü Makta - Matla İle Makta Ve Matla Nedir - Edebiyat Terimleri ...)


MAKTA BEYTİ

Makta divan şiirinde sözün ve şiirin bittiği beyit anlamındadır. Makta beyti o nedenle genellikle şiirin en son beytidir. Divan şairleri çok nadir olarak makta beytinden sonra da bir iki beyit yazmışlardır. Bir şiirin makta beyti olduğu hem şiirdeki en son beyit oluşundan hem de şairin adının veya mahlasının bu beyitte zikredilir olmasından anlaşılır.

Bâkî ‘ acûz-ı dehre er olmaz zebûn olan
Merdân-ı râh-ı ‘ aşk dimezler aña racül           Bâkî

Düşmen ne denlü saht ise de şâd ol ey Nedîm
Seng üzre gösterir zer-i kâmil iyârını                      Nedim.

Fuzûlî rind-i şeydâdur hemîşe halka rüsvâdur 
Sorun kim bu ne sevdâdur bu sevdâdan usanmaz mı   Fuzûlî

Örneklerde de görüldüğü gibi makta beytinde şair, imza ve mühür yerine de geçecek şekilde şiirin sön beytinde adını veya mahlasını anmakta, bu beyit ile şiire son verdiğini, şiiri bitirdiğini de işaret etmektedir.  

Kısaca Makta beyti şairin adını veya mahlasını kullandığı, şiirin bittiği son mısradır.  Buna mukabil çok nadir olsa da şairin adının geçtiği beyitten sonra da bir ya da iki beytin eklendiği görülür. Bu durumda bile şairin adının geçtiği beyte makta beyti demek gerekecektir.

Örneğin aşağıdaki gazel de Baki’nin adının geçtiği beyitten sonra ilave edilmiş beyitler vardır.

Hûnî göz ile ol müje vü ebruvânı gör
Tîr ü kemân elinde iki Türkmânı gör.
Hatt-ı siyâh u turra-i ‘anber-feşâna bak
Evvel zuhûr-ı fıtne-i Âhir-i zamânı gör

Çekdi kapuñ gedâlıgına ‘âkıbet saçuñ
‘Ömr-i dırâz u saltanat-ı câvidânı gör


Aldanma câh u bahtına kalmaz bu rûzgâr
Bâg u bahârı n’eyledi bâd-ı hazânı gör

Pîrâne-ser elüñde ‘asâveş piyâle tut
Nâ-geh tokınsa bâd-ı havâdis tayanı gör

Zahm-ı hadeng-i âh ile deldüm şu deñlü kim
Kef-gîre döndi günbed-i heft âsmânı gör

Devrinde kimse görmedi emn ü selâmeti
Uydı zamâne tavrına ol bî-emânı gör

Bâkî cemâl-i şâha nigâh eyle aç gözüñ
Çeşm ü çerâg-ı dûde-i ‘Osmâniyânı gör

Şâh-i bülend-kevkebe mâh-ı felek-cenâb
Sultân Murâd Hân-ı sipihr-âsitânı gör

Tîr-i cefâ-yı çarh-ı sitemgerden iñleme
Şemşîr-i ‘adl-i husrev-i sâhib-kırânı gör        Baki


HÜSNÜ MAKTA NEDİR

Bir şiirin en güzel beyti makta beyti de olabilir.  Özellikle gazel ve kasidelerde hangi beytin en güzel beyit olduğuna dair beğeniler ortaya çıkmıştır. Eğer bir gazel veya kasidenin en güzel beyti olarak şairinin adının veya mahlasının geçtiği beyit kabul edilmiş ise o beyte Hüsn ü Makta denir.

Hem mey içmez hem güzel sevmez demişler hakkına
Eylemişler Râsih’e, bühtân bühtân üstüne                            Râsih    

Âvâzeyi bu ‘âleme Dâvûd gibi sal
Bâkî kalan bu kubbede bir hoş sadâ imiş        Bâkî


ÂŞIK ŞİİRİNDE MAKTA

Terim olarak adı geçmese de makta beyti âşık şiirinde de vardır. Âşık şiirinde şairin adının veya mahlasının bulunduğu kıtalar- dörtlükler- da en sondadır. Âşık şiiri dörtlük esasına dayandığı için makta son dörtlüktür. Âşıklar ad veya mahlaslarının geçtiği dörtlüğe veya dizeye mühür veya imza adını verirler.

Âşık Ömer hasbıhalim söylerim
Akıbet cismimi üryan eylerim
Hakikiyim ben mecazı neylerim
Baki kalmam bu hırkayı şale ben       Aşık Ömer ( 17. yy ) Hayatı ve Edebi Kişiliğ

Amanin da, Karac`oğlan, amanın. 
Kirpikler ok olmuş kaşı kemanın. 
Evvel kız başlıydın, duldur zamanın. 
Olursa kız olsun, dulu n`eyleyim        Karacaoğlan Hayatı ve Edebi Kişiliği

• Matla Beyti ( Redd-i Matla- Hüsn-i matla- Musarra) Nedir Örneklerle Özellikleri
• Beyit Nedir ve Beyit Türleri ( Azade- Müfred - Şah-Matla- Makta- Metali Berceste)
• Beyit Nedir Merhun Tac Mütali Musarra, Matla Makta Beyitleri
• Makta Nedir Makta Beyti Hüsnü Makta
• Mahlasnâme Özellikleri Örnekler
• Kaside Nedir Tüm Özellikleri Konuları Türleri Bölümleri Örnekler
• Kaside Nedir ve Kasidenin Bölümleri
• Gazel Nedir Gazel Türleri Gazellin Tüm Özellikleri ve Örnekleri
•  

KAYNAKÇA

• [1] https://www.osmanice.com/osmanlica-17382-nedir-ne-demek.html
• [2] https://kelimeler.gen.tr/makta-nedir-ne-demek-214622
• [3] Hüsn Ü Makta - Matla İle Makta Ve Matla Nedir - Edebiyat Terimleri ..