Mani Mahnı Törtlük Nedir Manilerde Yapı Konu Tür Örnekleri
MANİ’NİN KÖKENİ VE TÜRK LEHÇELERİNDEKİ KARŞILIKLARI
Mani kelimesinin kökeni hakkında çeşitli tahminler vardır. Bugünkü söyleyişi ile ünlü uyumuna uymaz, Bu nedenle kelimenin kökeni Türkçe de olmayabilir. Diğer Türk lehçelerinde de çok farklı adlarla anılıyor olması Anadolu Türkçesindeki “ mani “ teriminin Türkçe kökenli olmayabileceğini ortaya koyar. Diğer Türk lehçelerinde de maninin karşılığı, dörtlük, mahnı, bayatı, töre, törü, öleng, hoyrat gibi çok farklı kelimler ile karşılanır.
Üstelik Anadolu’nun çeşitli yerlerinde de çeşitli adlar alır: Denizli de “ mana”, Kars’ta “ akışta “ ve “ meni” Erzincan’da “ ficek” , Urfa’da “ meani” veya “hoyrat”, Doğu Anadolu ‘da “ baytı” halk hikâyelerindeki karşılığı ise “ pişrevi” dir
Buna mukabil, Tatarca da” mâne” Azerice de “mahnı” olarak ifade edilmesi “mani “ kelimesinin kökeninin çok eski ve bir başka kelime olabileceğini de gösterir. Kimileri Arapçadaki “mana “ kelimesinden geldiği görüşündedir.
Mani değişik Türk lehçelerinde değişik adlarla ifa edilir.
Mahnı, Bayatı ( Azerbaycan) ,
Şın Çın ( Gagauzca ) ,
Törtlik, Aşula , Koşuk ( Özbekçe)
Hoyrat, Horyat ( Irak- Kerkük)
Şiğir, Töre ( Başkurtça )
Şiğir, Törü, Cıng, Mâne ( Tatarca
Ölen Törü, Aytıba Gayım Öleng ( Kazakça )
Tört sap , Öleng, Aytıpa Kayım ( Kırgızca )
Törtlük Uygurca
MANİ TANIMLARI
“Genellikle birinci, ikinci ve dördüncü dizeleri uyaklı olan halk koşuğu.” ( BSTS / Gösterim Sanatları Terimleri Sözlüğü)“Ezgi ile okunmak üzere, çoğu yedi heceli ve dört dizeli veya 7 + 7 heceli ve iki dizeli olarak meydana getirilen bir dörtleme türü” ( BSTS / Edebiyat ve Söz Sanatı Terimleri Sözlüğü)
Genellikle dörtlük şeklinde, aaba şeklinde kafiye şemalı, genellikle yarım kafiyeli; birinci, ikinci ve dördüncü dizeleri uyaklı, üçüncü dizesi serbest; İlk iki dizesi son iki dizeye doldurma ve hazırlayıcı, asıl manasını son iki dizesinde bulan anonim şiir türüdür. Maniler karşılıklı iki beyit ile söylenmiş gibi gözüken; genellikle sürpriz bir mana ile sonuçlanan; çok farklı konularda söylenen anonim şiirlerdir.
MANİLERİN YAPISI
Maniler klasik yapısı ile tek dörtlük şeklindedir. Genel olarak dört dizelik ama nadir olarak 5,6,7,8,10,14 dizeli olanları da bulunan anonim şiirdir.
İlk iki mısra doldurma ve hazırlayıcı ( üst) manası son iki dizesinde ( alt) verilen iki tane ikilik ( beyitten ( oluşur) Her bir ikilik karşılıklı söylenmiş gibi bir eda taşır. Asıl anlamı taşıyan son iki dizeye “ alt “ veya “ses” de denir
Maniye melez derler
Dillere çerez derler
Eşinden ayrılana,
Yana yana gez derler.
Örnekte de görüldüğü gibi ilk ikilik ile son ikiliği iki ayrı kişi söylemiş gibidir.
Maniler( ayaklı ) kafiyelidir. Pek çok manilerde redif de vardır. Hece ölçülü ve genellikle yedi hecelidir. Yedi heceli klasik maniler 4+3 veya 3+4 duraklıdır. Maniler genellikle irticalen söylene veya oluşan "ayak bulma, ayağını ayağına getirme, manisine ayak tutma" şeklinde aniden söylenen manzumelerdir. Kafiye yapısı aaba şeklindedir. Dört dizeden fazla oluşan doldurmalı, ayaklı, cinaslı manilerde kafiye şeması aaxaxaxa ya da axaxaxa şekillerinde devam eder.
Farklı hece sayılarındaki mani örnekleri
Gelince yaz Mendilim ipek
Olmaz ayaz Ortası benek
Ne olursan Benim sevdiğim
Bir mektup yaz Sanki Taş bebek
Ay da belirlendi düştü taşlara
Yine gazel düştü gül ağaçlara
Şimdi der ki nazlım unuttu beni
Vallahi sorarım uçan kuşlara ( Eğin Manileri )
Yapıları Yönünden Mani Çeşitleri
Maniler yapıları yönünden
- Düz mani
- Cinaslı Mani
- Ayaklı Mani ( Doldurmalı, Kesik, İstanbul Manisi )
- Yedekli Mani
- Konuşmalı Maniler
gibi çeşitlere ayrılır
1.Düz Mani:
Klasik manilerdir: Tek dörtlük, yedi heceli, duraklı, aaba kafiyelidir.
Düz mani örneği
Şu dağların üstü kar
Ne dedim de küstü yar
İkimizin arasından
Bir rüzgâr esti yar
2.Cinaslı Mani
Uyakları cinaslı sözcüklerden oluşan , cinaslı ayak bulunan manilerdir. Cinaslı manilerde dize sayısı 14 dizeye kadar ulaşır. Bu tip manilerin mani olduğu söyleyişinden ve uzayıp giden cinaslarından anlaşılır. Cinaslı manilerin, düz cinaslı, ayaklı cinaslı, kesik cinaslı, doldurmalı kesik cinaslı, türleri de vardır.
Kesik cinaslı Mani Örneği :
Yâr sana
Çağlar sular yâr sana
Madem Ferhat'ım dersin
Şu dağlın yarsana
Al ateşi…
Gel gönül al ateşi
Kaş kara, kirpik kara
Yanaktan al ateşi
Ya vur, ya öldür beni
Ya benden al ateşi [1]
Ayaklı Cinaslı On dizelik Mani Örneği
Al yanaktan...
Gül kokar al yanaktan
Dalda yaprak kalmadı
Yaramı bağlamaktan
Denizler coşa geldi
Gözyaşı çağlamaktan
Gidin de yâre deyin
Düştüm elden, ayaktan
“Ver bana bir gül" dedim
"Al" dedi "al yanaktan"[2]
Ayaklı – Doldurmalı Ayaklı- Mani
Ya kalemi
Ya divit ya kalemi
Güzel seni yaradan
Dedi mi yak âlemi
Felek attı topların
Yıktı benim kalemi
4. Yedekli Mani
Düz maninin son ikiliğine ( alt dizelere) anlamlı dizelerin eklenmesiyle oluşur
Ağlarım çağlar gibi
Derdim var dağlar gibi
Ciğerden yaralıyım
Gülerim sağlar gibi
Her gelen bir gül ister
Sahipsiz bağlar gibi
5.Konuşmalı Atışmalı Maniler
Düğünlerde pikniklerde özel gün ve gecelerde karşılıklı söylenen maniler de vardır. Böylesi günlerde mani düzmek, mani yakmak, mani söylemek tabirleri ile ifade edilen maniler ile atışmalar ve maniler ile atma düzmeler yapılır. Bu türlü mani atışmaları ve atmaları kadınlar, kızlar, gelin kaynana, kız oğlan vb arasında yapılır. But ip maniler, atışmalı, taşlamalı, türkülü, ağıtlı vb şekillerinde de tasnif edilebilir.
Usta manicilerin atışmalı şekillerde kesintisiz şekilde mani söylemesine "sağanaklı", kısa olanlarına ise "sağanaksız" mani denmiştir. Karşılıklı ve atışmalı mani söyleme geleneğinde atışmayı başlatan maniciye, Manici başı denir
Mani mani başlamam Elmayı dişleyelim
Ben bekârı taşlamam Bir hayır işleyelim
Olur olmaz adamla Başlamadan maniye
Ben maniye başlamam Kahveyi üçleyelim
Bazı İstanbul manileri “ adam aman” nidaları ile başlar.
Adam aman.... gözlerim
Ağlamaktan boyandı
Al kanlara gözlerim
Al kanlı gözler ile
Gözlerini gözlerim
KONULARINA GÖRE MANİLER
Maniler konularına göre, ramazan, bekçi, davulcu, bayram, semai kahveleri, mektup, düğün, niyet, gurbet, beddua, gelin kaynana, kız oğlan, asker, giyim kuşam, bilmece şehir, köy, kahve, göz, mendil … konulu maniler olmak üzere çok çeşitlidir.
TÜRKÜ AĞIT, NİNNİ TEKERLEME VE MANİ İLİŞKİSİ
Maniler kendi başına anonim bir şiir türü olduğu halde Türkü, tekerleme, ninni, ağıt , bilmece şekillerinde de karşımıza çıkmaktadır. Birçok türkünün kaynağı manidir. Bazı türküler mani şeklindeki dörtlüklerden oluşur. Birçok tekerleme, ninni ve ağıt da mani şeklinde söylenmiştir.
Tokat’ın yazıları Ak koyun kuzusuna
Donattım kuzuları Can kaynar bazısına
Mevlam alnıma yazmış Ne diyerek ağlayım
Bu kara yazıları …. Alnımın yazısına
Teknede hamur Kara çadır is mi dutar
Tarlada çamur Martin tüfek pas mı dutar
Ver Allah’ım ver Ağlayalım anam bacım
Sicim gibi yağmur Elin gızı yas mı dutar
KAYNAKÇA
