MEHMET AVŞAR’IN ŞİİRLERİNDE SÖZ SANATLARI Ömer AYDOĞAN

 

 

Osmaniye’nin ve Çukurova’nın kültürel yapısı içerisinde önemli bir yeri olan Mehmet Avşar’ın sanat endişesi taşımadan şiirlerinde söz sanatlarını başarılı bir şekilde kullandığı görülür. Diğer şairlerde olduğu gibi o da şiirlerinde en fazla teşbih, telmih, intak, teşhis ve tezat sanatlarını kullanmıştır. Bunların dışında diğer söz sanatlarının az da olsa örneklerine yer vermiştir. Mehmet Avşar, benzetmeler dünyası son derece zengin olan bir şairdir. O, mısralarının her birinde benzetmeye yer verecek kadar geniş hayal dünyasına sahip, kalemiyle ve yüreğiyle şiire hakkını veren bir şairdir. Şiirlerinde klasik benzetmelerin yanında orijinal benzetmeler de vardır. Şairimiz baharla birlikte portakal çiçeklerinin Çukurova’yı bir uçtan bir uca kaplayan kokusuyla, güldeki tomurcukta olduğu gibi gelinlik giymiş ve nurdan yaratılmış bir kıza benzetmiştir:

            Gülde tomurcuk gibi,

Mânâ âleminin sonsuzluğunda şeytanın sahipliğini kabullenen insanların çokluğundan rahatsızlık duyan şair, onları mezar taşlarına benzetmektedir:

             Mânâ sonsuz gaibi,

            Mezar taşları gibi,

Şair, Türklerin Orta Asya’dan başlayarak üç kıtaya kadar uzanan tarihi yolculuğunda yaşanan tarihî olaylarda göstermiş oldukları üstün fedakârlık ve cesaretlerini şimşeğin çakmasına ve selin taşmasına benzetmiştir:

            Asya’da şimşek misâli,

Seher vakti öterek bulunduğu ortama manevî bir huzur verdikten sonra hep birlikte gökyüzünde uçan kuşlar, bulutlara benzetilmiştir:

            Sabah vakti, bahçelerde,

Mehmet Avşar, köşe başlarını tutup fildişi kulelerinden her şeyin güllük gülistanlık olduğunu savunanları ve bunların yardakçılarını kör ve sağır olarak niteleyerek artık, halkın sesini işitmelerini haykırmaktadır:

            Ne hâle döndü sokaklar.

 

            Sesimizi işitmeli. 

Şair, Çukurova’nın vazgeçilmez bir süsü olan “ağcak” bitkisinin boyunu kirazın dalına, yeşil yapraklarını zümrüde, salkımlarını da güle benzetmektedir:

            İncecik uzunca boyu,

Mehmet Avşar, çok sevdiği can yoldaşı Salih Sefa Yazar’ın ölümünden duyduğu üzüntüden dolayı kendi iç dünyasında onun ölümünü, kara bulutların çökmesi sonucu oluşan âfâta benzetmiştir:

Şair, yeşil dokusundan dolayı cennete, muhteşem suyuyla gönülleri ferahlatan Haraz’ı billur bir pınara benzeterek Çukurova’nın incisi Osmaniye’yi tasvir eder:

            Her mevsim yemyeşil cennet mi yören?

Osmaniye’nin güzel mi güzel yaylalarından birisi olan Haraz’ı senelerce evvel günlük güneşlik bir günde tanıyan şair, fundalıklar içinde bulunan zümrüde benzetmektedir:

            Senelerce evvel, günlük güneşlik,

Mehmet Avşar, Altaylardan Viyana’ya kadar adaletsizliğin hüküm sürdüğü coğrafya üzerine akınlar düzenleyerek adaleti sağlayan Türkleri, kâfir üstüne çöken kara buluta benzetmiştir:

            Hakan emir verir emir üstüne,

Toprağı vatan yapan ilahî kanunun “kan” olduğunu bilen Mehmet Avşar, toprağı milletin kurtuluşu için tuttuğu dala, sabırla, aşkla, şevkle bir araya getirilmiş çiçeğe, velhasıl hayatın ta kendisine benzetmiştir. Şaire has benzetmelerle dolu “Ebedî Vatan” şiirinde toprağa suyun verilmesiyle oluşan çamuru değil, her karışı kanla sulanarak vatan yapılan toprağı bulacaksınız.

            Dağına, taşına gönül verdiğim,

 

 

 

 

Duruşu, söylemi ve her şeyiyle insan olduğunu söylemenin mümkün olmadığı insan müsveddelerini gölgesinden korkan ödleğe, söyleminden dolayı oduna ve sabana benzeten şair, onları şöyle tasvir etmektedir:

            Gölgesinden korkan ödlekler gibi,

Mehmet Avşar’ın, şiirlerinde kullandığı başka bir sanat da teşhistir. Bitki, hayvan ve eşyalara insana özgü özellikler vermek şiirlerde sık başvurulan bir durumdur. Aşağıdaki dörtlükte insana özgü bir özellik olan rükûda eğilme ağaçlara, soluma özelliği de renge verilerek kişileştirilmiştir:

            Rüzgâr kırbaç gibi mevsim sonbahar,

Çiçek, bahar gelince gelinlik giymiş kızlar gibi oynaşarak insanların gönlünü çalar. Daha sonra da rüzgârla savrulup başka diyarlara göç eder:

            Gönüller çalarsın, hırsızlar gibi,

Şair, çiçeğin oluklardan elini ayağını çekmesini isteyerek, dumanları da çiçeğin başına taç olarak kabul ederek kişileştirmeye başvurmuştur:

            Dağlar olmuş bunca yıllar durağın,

Aşağıdaki dörtlükte insana has bir özellik olan gözyaşı dökme ve boynu bükük kalma özellikleri sümbüle verilerek kişileştirme yapılmıştır:

            Gözyaşları pınar olmuş dağlarda,

Şair, insana mahsus bir özellik olan birinin yolunu gözleme işini pınara, ah çekmeyi oluğa, göz kamaşmasını da doğaya aktararak kişileştirme yapmıştır:

            Pınar yamaçlarda hep yolcu gözler,

Şair, olukların yamaçlara içini döktükten sonra yanık bir türkü söyleyerek akıp akmayacağını merak etmektedir. Olukların dile gelip yamaçlarla konuştuktan sonra içli içli türküler söylemesi intak sanatına örnektir:

 

Yukarıdaki beyitte de sular içli türküler söyleyerek çağlamaktadır. Okuyucuya geçmişte medyana gelmiş önemli olayları hatırlatmak amacıyla şairler şiirlerinde telmih sanatına başvururlar. Aşağıdaki dörtlüklerde şair, Çukurova’nın yetiştirmiş olduğu önemli âşıklardan ikincisi olan Dadaloğlu’na telmihte bulunur:

            Dadal mıdır kışlaklardan seslenen?

                       

 

Hz. Yusuf güzelliğin sembolüdür. Şairler de güzellikten bahsederken Hz. Yusuf’a telmih yaparlar. Aşağıdaki dörtlükte şair çilehânelerde Hz. Yusuf’un güzelliğinden kopan bir nur parçasının dokunduğunu belirtir:

            Çilehânelerde Yusuf’ça bir nur,

Kerem ile Aslı ve Ferhat ile Şirin Hikâyeleri bütün şairlerin şiirlerinde yer alır. Avşar da bu geleneğe uyarak şiirlerinde telmih yoluyla bu hikâyelere değinmiştir:

            Kerem gibi nice dumanın tütmüş,

 

Şair, önemli hikâye kahramanlarımızdan Köroğlu’na da telmihte bulunur:

            Köroğlu tahtından düştü düşeli,

Yunusça bir sevgiye sahip olan şair, bu sevgiyi herkesle paylaşmak için Yunus Emre’ye telmih yapar:

 

Şair, Türk tarihine altın harflerle isimlerini yazdıran Türk büyüklerine ve küffar üstüne yıldırım gibi düşen Yıldırım Bayezid’e telmihte bulunur:

Birbirleriyle ilişkili kelimelerin bir mısrada veya bir dörtlükte birlikte kullanılmasıyla oluşan tenasüp, Avşar’ın şiirlerinde yer alan başka bir söz sanatıdır. Şair, aşağıdaki dörtlükte birbiriyle ilişkili gurbet, elem, keder, dert gibi kelimelerle tenasüp yapmıştır:

            Garip pınar gibi sessizce ak da,

Aşağıdaki dörtlükte de öz, köz ve kül gibi kelimelerle tenasüp yapılmıştır:

            Yollar aldı dert yurduna götürdü,

Aşağıdaki mısrada da öreke, iğ, çıkrık gibi kelimelerle tenasüp yapılmıştır:

            “Öreke, iğ, çıkrık peşinde senin”

Avşar, tezat olan kelimeleri şiirlerinde bir arada kullanmakla üslûbuna ayrı bir güzellik katmıştır. Aşağıdaki mısralarda hilal ile haç kelimelerini kullanarak yüzyıllardır hep savaşan bu kavramlarla tezat oluşturmuştur. Tezat olan kelimelerin geçtiği mısra ve beyitler aşağıda sıralanmıştır:

            Her yerde haçlının borusu öter,

            Sana hilâl bile yasaktır yasak!..

            Açları doyuran tokların vardı

            Mutlaka ders çıkar karadan, aktan.

            Ömründe bir defa olsun namerde,

            Muhtaç olmuş ise merde yanarım.

            Bilinmez olunca dostu, düşmanı

            Hayır bir tarafa, şer bir tarafa

            Bahar gelir yaylaklara çıkardın,

            Güzün kışlaklara inerdin kirmen.

Şairlerin şiirlerinde anlatımı kuvvetlendirmek veya söylemek istediğini daha iyi anlatabilmek için başvurulan bir başka söz sanatı ise darb-ı meseldir. Avşar’ın şiirlerinde tespit ettiğimiz darb-ı mesel örneklerinden bazıları aşağıda sıralanmıştır:

            İşte değişmeyen gerçek,