Muhakemetü'l Lugateyn’den Orijinal Örnekler ve Çeviri
Muhakemetü'l Lugateyn, Çağatay şairi ve devlet adamı Ali Şir Nevai’nin yazmış olduğu ve Türkçe’nin Farsça’dan daha üstün bir dil olduğunu savunduğu hacmi küçük kıymeti büyük bir kitabıdır. “ Muhâkemet-ül-Lugateyn elli sayfalık küçük bir eserdir. Fakat hacim bakımından küçük olan bu kitap, muhtevasının değeri ile deryalar kadar büyüktür. “ [1]
Muhakemetü'l Lugateyn, sözlük anlamı ile "İki Dilin Duruşması veya İki dilin yargılanması " manasına gelmektedir. [2]
Muhakemetü'l Lugateyn, Kaşgarlı Mahmut’un yazdığı Divan’ı Lüğat Üt Türkî’ nin amacını tamamlamak gayesini taşır. Divan-ı Lüğat üt Türki Araplara Türkçeyi öğretmek maksatlı ve Türkçenin ne kadar üstün bir dil olduğunu kanıtlamak maksadı ile yazılmış iken; Muhakemetü'l Lugateyn ise Türkçenin Farsçadan ne kadar üstün bir olduğunu kanıtlamak amaçlı yazılmıştır.
Alıntılarla Muhakemetü'l Lugateyn : İçeriği Önemi ve A. Şir Nevai
Ali Şîr Nevaî Hayatı Edebi Kişiliği ve Eserleri
Ali Şir Nevai Hayatı ve Şiirleri ( 15. yy )
Mecâlisü'n-Nefâis Edebiyatımızda İlk Tezkire Ali Şîr Nevâî
Muhakemetü'l Lugateyn’den Orijinal Örnekler ve Çevirisi
Orijinal
1-Türk nazmıda çü min tartıp â alem
Eyledim ol memleketni yek-kalem
2-Tört dîvân birle nazm-ı Penç Genc
Dest birdi çikmeyin endûh u renc
3-Nazm nesrim kâtib-i tahmîn-şinâs
Yazsa yüz ming beyt iter irdi kıyâs
4-Bilig tahtı üzre çıkıp olturay
Hayâl ilçisin her taraf çapturay
5-Nümûdâr-ı resmi riyâset kılıp
İbâ eylegenge siyâset kılıp
6-Me ânî sipâhını cân mülkidin
Ni cân mülkidin lâ-mekân mülkidin
7-Yasak birle yitkürmeyin fevc fevc
Ki tutsun çirigni hazîz velî evc
8-Memâlik ki tab eylemiş irdi feth
Ol iklîm kim bolmamış irdi feth
9-Ni iklîm bel kim cihân kişveri
Ki tapmış idi feth-i İskenderî
10-Niçük kim Sikender kizip huşk u ter
Musahhar kılay nazm ile bahr u ber
11-Ki ya nî çikip hâme-i hoş-hırâm
Sikender işige kılay ihtimâm
12-Key bilig mülkin eylegen teshîr
Nîze-i kilk birle â âlem-gîr
13-Çün çikip til salâ-yi nazm salıp
Dehr mülkin bu tîğ birle alıp
14-Nazm kişver-sitânı hem sinsin
Belki sahib-kırânı hem sinsin
15-Yana bu kim alar kılurda rakam
Fârsîni meger ki irdi kalem
16-Ki ni kim kilk savtı saldı sadâ
Fârsî lafz birle taptı edâ
17-Fârsî bilgen eyledi idrâk
Lîk mahrûm kaldılar Etrâk
18-Sin çü nazmıngnı Türktâz itting
Fârsî tildin ihtirâz itting
19-Dehr ara Şeh çü Türk vâkı dur
İl ara Türk lafzı şâyi dür
20-Çün bu ma nîni eyleding melhûz
Türk ulus dağı boldılar mahzûz
21-Kerem eylep ikki kolum koldangız
Söz iklimi sarı mini yoldangız
22-Bu vâdî ara hızr-ı râhım bolung
Kayan yüz kitürsem penâhım bolung
23-Burundın çü kördüngüz yârlık
Besî yitti sizdin meded-kâlık
24-Kiçik irkenimdin bolup kaşıma
Uluğ müdde â saldıngız başıma
25-Çü allımğa kilgen biyik tağ idi
Taşı itik ü yolı bortağ idi
26-Bu bortağlığ birle yüz pîç anga
Çıka almağu dik kişi hîç anga
27-Çıkarğa çü kıldım â azîmet dürüst
Kadem urdum ol â akbe yolığa cüst
28-Kılay dip makâm ol felekveş serîr
İtik taş ayağımğa irdi harîr
29-Kadem urmağım bî-müdârâ bolup
Kim ol hâre yolumda hârâ bolup
30-Min haste ki bu rakamnı çiktim
Tahrîri içün kalemni çiktim
31-Yazmakka bu â ışk-ı câvdâne
Maksûdum imes idi fesân
32-Çün Farsî irdi nükte şevki
Azrak idi anda Türk şevki
33-Ol til bile nazm boldı melfûz
Kim Farsî anglar oldı mahzûz
34-Min Türkçe başlaban rivâyet
Kıldım bu fesâneni hikâyet
35-Kim şöhreti çün cihânğa tolğay
Türk ilige dağı behre bolğay
36-Niçün ki bu kün cihânda etrâk
Köptür hoş-tab u sâfî-idrâk
37-Özümdin işim ye s-i câvid olup
İşimdin köngül dağı nevmîd olup
38-Kulağım bu hâlet ara pür-hurûş
İşitti ki dir irdi ferruh-sürûş
39-Ki ay bülbül-i zâr-ı elhân-serâ
Velî söz riyâzıda destân-serâ
40-Nevâ içre ming lahn sâzıng kanı
Desâtîn-i hâtır-nevâzıng kanı
41-Sanga ança hak lutfı vâki durur
Ki tâ Türk elfâzı şâyi durur
42-Bu til birle tâ nazm irür halk işi
Yakîn kılmamış halk sin dik kişi
43-Sanga Türk ekâlimin eylep rakam
Ezelde nasîb eylemiş yek-kalem
44-Nasîb itti sini merz-bâ
Sinân-ı kalem birle tîğ-ı zebân
45-Ki bu mülk ara kahramân bolğa sin
Ulus içre sâhib-kırân bolğa sin
GÜNÜMÜZ TÜRKÇESİ
1-Türk şiirinde ben bayrak açıp, o memleketleri tek kalem eyledim.
2-Dört divan ile Beş mesnevi el verdi, bundan sonra sıkıntı ve eziyet çekmeyin.
3-Düzyazı ve nesrimi bilenlerin tahminine göre, hepsi yazılsa yüz bin beyit ederdi
4-Bilgi tahtı üzerine çıkıp oturdum, hayal elçisini her tarafa gönderdim.
5-Hakanlığımı herkese ilan ettim, razı olmayanlara cezasını verdim.
6-Maânî askerlerini can ülkesinden, ne cân ülkesi belki mekânsızlık ülkesinden;
7-Hazırlayarak kafile kafile gönderdim ki askerini yer, belki gök tutsun.
8-Ülkeler ki şâirlik tabiatı feth etmişti, onlar daha önce feth edilmemişti.
9-Ne ülke belki cihân ülkesi, İskender in fethi ile bulunmuştu.
10-Nasıl ki İskender yaş kuru gezmişti, ben de şiirle karayı ve denizi emir altına aldım.
11-Ki yâni hoş salınan kalemi çektim, İskender in işine özen gösterdim.
12-Ey bilgi ülkesini büyüleyen, kalem mızrağıyla alemi fetheden;
13-Dil çekip şiir salasını salarak dünyayı bu kılıçla alan;
14-Şiir ülkesi sensin, belki padişahı sensin.
15-Yine hikâye ederken, eserlerini Farsça yazdılar.
16-Ne zaman kalem sesi yükseldiyse, Fars diliyle eda verdiler.
17-Farsça bilenler anladı, fakat Türkler mahrum kaldı.
18-Sen şiirini Türkçe ile yazdın, Fars dilinden sakındın.
19-Dünyada Padişahlar Türkdür, ülkelerde Türk Dili yaygındır.
20-Bu mânâyı düşünebildiğin için, Türk Ulusu da memnun oldular.
21-İyilik edip iki elimden tuttunuz, söz ülkesine doğru beni götürdünüz;
22-Bu yolda yolumun Hızır ı olun, ne zaman gelsem sığınağım olun;
23-Önceden dostluk gördünüz, sadece sizden yardım geldi;
24-Ben daha küçük yaşlarda iken karşıma çıktınız, başıma büyük davalar açtınız;
25-Zira önüme gelen büyük bir dağ idi, taşı sert, yolu bozuk idi ;
26-Bu bozuklukla beraber yüz kıvrımdan dolayı, ona, hiçbir kişinin çıkması mümkün değil.
27-O yola çıkarken dürüstlüğü şiar edindim, o çirkin yola çalışarak ayak bastım.
28-Felek gibi taht kurayım dedim, sert taş ayağıma ipek gibi yumuşadı.
29-O yola ayak bastığımda dost görünmeyen ve sert taş gibi görününeler yolumda yumuşak ipek oldu.
30-Ben hastayken bu yazıyı yazdım, yazabilmek için kalemi ele aldım.
31-Maksadım bu taze aşkı yazmaktı, hikâye yazmak değildi.
32-Çünkü şiir zevki Farsça idi, onda Türkçe daha azdı.
33-Şiir o dille yazılmaya başlandı, Farsça anlayanlar hoşlandılar.
34-Ben yazdıklarım için Türkçe yi kullandım, bu mesneviyi de hikâye ettim.
35-Şöhreti tüm cihana doldu, Türk illeri de kısmetini aldı.
36-Madem ki bugün cihanda Türkler çoktur, hoş tabiatlı ve temiz anlayışlıdır.
37-Kendimden işim ümitsizlikte yenilendi, işimden gönül dahi ümitsizlendi.
38-Kulağım bu halde çoşarak kutlu meleğin dediğini işitti:
39-Ey şarkı söyleyerek inleyen bülbül, söz bahçesinin destâncısı olan bülbül;
40-Bu nağme içinde bin ezgili sazın hani, gönülleri okşayan destanların hani;
41-Sana o kadar Allâh ın lutfı verilmiştir, Tâ ki Türk Şiirini yaygınlaştırasın;
42-Tâ ki halkın işi bu dil ile şiir ola, halk içinde buna senin kadar vakıf olan yoktur.
43-Allâh sana Türk memleketlerinde yazmayı, ezelde kalem birliği sağlamayı nasip etmiş;
44-Allâh, sana kalem hançeri ve dil kılıcıyla sınır çizmeyi nasip etti;
45-Bu ülkelerde kahraman olursun, bu ulus içinde sahib-kıran olursun;
KAYNAKÇA
[1] MUHAKEMETÜL LÜGATEYN, Ali Şir Nevai, Türk Dil Kurumu, 1996, Ankara
[2] MUHAKEMETÜL LUGATEYN HAKKINDA ALINTILAR ÖNEMİ VE NEVAİ, https://edebiyatvesanatakademisi.com/Arama.aspx?a=/m/Divan-Nesri-Mesnevi-Tarih&id=0
